Ժամանակին մի ճգնավոր ապրում էր քարանձավում, արդեն քառասուն տարի:

Քառասուն տարի ճգնել էր և հասել կատարյալ իմաստության. պարզկա գիշերներին նայել էր երկնքին ու աստղաբաշխություն սովորել, նայել էր լեռներին ու ավազի հատիկի պատմությունն էր հասկացել, կայծակներից կրակ ստանալու գաղտնիքն էր կորզել:

     Եվ ահա, օրերից մի օր, քաղաքի չոբանը հոտը պատահական տանում է այդ քարանձավի մոտերքը՝ արածացնելու: Մեկ էլ անձավից ճգնավորն է դուրս գալիս, ոչխարները հանկարծ ծունկ են չոքում և այդպես մնում ճգնավորի առաջ: Չոբանը զարմանքից շվարում է, թե էս ի՞նչ բան է. «Այսքան տարի ես հովիվ եմ եղել, այսպիսի բան չեմ տեսել, որ ոչխարի հոտը ծունկ չոքի մարդու առաջ»: Հետո ճգնավորը նշան է անում, ձեռքով հասկացնում է հովվին, որ մոտենա իրեն: Հարցնում է, թե. «Էս ո՞ւմ հոտն է»:

     Չոբանն ասում է. «Թագավորի ոչխարն է»:

     – Լավ, – ասում է ճգնավորը, – երեկոյան, քաղաք տանելուց առաջ, դարձյալ կգաս, ես քեզ բան կտամ, որ տանես ձեր թագավորին:

     Մայրամուտին, երբ ստվերները երկարեցին, մրջյուններն ու սողունները սկսեցին հողի տակ մտնել, հովիվը եկավ քարանձավի մոտ:

Ճգնավորը թաշկինակի մեջ մի գունդ կրակ դրեց, տվեց նրան, ասաց. «Կտաս թագավորին»:

     Չոբանը վերցրեց, բայց ոչ ինքն էր այրվում, ոչ էլ թաշկինակը, զարմանք կտրած՝ ոչխարը քշեց ու բերեց քաղաք: Հոտը տեղավորեց գոմերում, եկավ արքունիք: Գահի առաջ յոթ անգամ խոնարհվեց, ձեռք բռնեց ու կանգնեց:

     Թագավորն ասաց. «Հը, չոբան, ի՞նչ կա»: «Թագավորն ապրած կենա,- ասաց հովիվը, – այսօր ես իմ հոտը տարել էի քարանձավի սարը: Այնտեղ ապրող ճգնավորը տեսավ ինձ, կանչեց, այս կրակը թաշկինակի մեջ փաթաթած տվեց ինձ, թե տար քո թագավորին՝ իմ կողմից նվեր»: Կրակը դրեց գահի առաջ:

     Թագավորը մտքերի մեջ ընկավ, մտածում էր, ասաց. «Առավոտյան դարձյալ հոտը տար այդ կողմերը, ես էլ քեզ հետ նվեր կուղարկեմ ճգնավորին»:

     Արևագալին նա եկավ արքունիք, յոթ անգամ խոնարհվեց գահի առաջ, կրկին ձեռք բռնեց, թագավորից վերցրեց թաշկինակը՝ լիքը ջրով:

     Ասաց. «Հովիվ, ճգնավորին կտաս այս նշանը և կասես, որ այս ջուրը քո կրակը կհանգցնե»:

     Ճգնավորը նվերը որ ստացավ, զարմացած մնաց: Ասաց. «Չոբան, որ քաղաք գնաս, թագավորին կասես՝ վաղը լուսածագին քաղաքի մեջ ոչ մի կին չերևա, իմ քառասուն տարվա ճգնակեցությունից հետո պիտի գամ իրեն տեսության»:

     – Լավ, – ասաց հովիվն ու գնաց:

     Երեկոյան հոտը տարավ գոմը, գնաց թագավորի մոտ, գահի առաջ խոնարհվեց ու ասաց. «Թագավորն ապրած կենա, ճգնավորն ասաց, որ արևագալին կգա արքունիք, սակայն թող հրաման լինի, որ ոչ մի տան բակում կին չերևա»:

     – Լավ, – ասաց թագավորն ու հրամայեց, որ առավոտյան լվացք արած կինը դուրս չգա՝ լաթերը պարանին գցելու:

     – Լավ, – ասաց թագավորն ու հրամայեց, որ առավոտյան ամուսնուն կորցրած այրին դուրս չգա, պատի տակ չնստի՝ զավակների համար փող մուրալու:

     -Լավ, – ասաց թագավորն ու հրամայեց, որ արևագալին հերարձակ կույսը դուրս չգա ծաղկած բալենու տակ՝ մազերը սանրելու, – ասաց, – իմ քաղաքի կանայք վաղը թող տներում փակվեն, – ասաց, – տեսնենք այդ մարդը, որ քառասուն տարի ճգնել է, ի՞նչ է իմացել:

     Նրա շուրջը՝ առաջին, երկրորդ, երրորդ բարձերին նստող պալատական ազնվականներն ու դրանիկ ծառաները անմիջապես կատարում էին հրամանները, գահի ոտքի մոտ նստող դպիրները միանգամից գրում էին նրա ասածները:

     Թագավորը մի ուրիշ հրաման էլ տվեց, թե մի խոշոր գերան տանեն ու գցեն ճգնավորի ճամփի վրա: Լծել տվեց գերանի ամեն մի ծայրին մեկ-մեկ զույգ եզ և ասաց. «Թող քաշեն ամեն մեկն իր կողմը»: Նույն ճանապարհին՝ կտավատի պահեստների մոտ, նստեցրեց մի մարդ, խոշոր լեռ քար դրեց և մի պարկ էլ ընկույզ տվեց նրան, ասաց. «Որ ճգնավորը կգա, կհասնի քեզ, ընկույզը հատ-հատ կվերցնես, կզարկես ժայռին՝ տեսնենք իմաստունն ի՞նչ կասի»: Նույն ճանապարհին՝ դրանից էլ մի քիչ այս կողմ՝ «Քոռ կամրջի» մոտ, ջրաղաց շինել տվեց ու ամբարը ցորենով լցնել տվեց, իսկ ալյուրի ամբարի տեղը բաց թողեց, ջրաղացպանին ասաց. «Որ ճգնավորը գա, հասնի քեզ, սկսիր ջրաղացը աշխատեցնել, թող աղա, ջուրը ալյուրը տանի, տեսնենք՝ իմաստունն ի՞նչ կասի»:

     Արևագալի հետ, հուշիկ և խարազնազգեստ, մինչև անգամ առանց կոշիկների, քաղաք մտավ ճգնավորը: Նա ամռանը ոտներին փոկերից ու խսիրից հեսկ էր փաթաթում, իսկ ձմռանը՝ խոտերից ոլորած չվաններ՝ կեմ կապում:

     Եկավ ու փոշոտ ճանապարհի վրա հանդիպեց մշակներին, որոնք գերանի երկու հակառակ ծայրերին էին լծել եզները:

Հարցրեց. «Այդ ինչո՞ւ եք թարս ու շրջոնք քաշում, լծեք երկու զույգն էլ մի գլխից, որ կարողանաք տեղաշարժել»:

     Ասացին. «Թագավորի հրամանն է»:

     Նրանցից անցավ: Եկավ, հասավ մարդուն ու ընկույզներին: Տեսավ, որ այս մարդը վերցնում է ընկույզն ու խփում է խոշոր քարին, որ քարը ջարդի: Ասաց. «Այդ ինչի՞, քարը ջարդելու համար ընկույզով ես խփում, էնա մուրճ վերցրու և զարկ քարին»:

     Ասաց. «Թագավորի հրամանն է»:

     Նրանցից էլ անցավ, եկավ հասավ «Քոռ կամրջին»՝ ջրաղացին: Տեսավ, որ ջրաղացն աղում է, բայց ալյուրը ջուրն է տանում: Զարմացավ, ասաց.«Ինչի՞, ձեր քաղաքի մեջ մուրացկան, աղքատ չկա՞, որ ալյուրը հավաքեք, տաք նրանց»:

     Ջրաղացպանն ասաց. «Թագավորի հրամանն այսպիսին է»:

     Եկավ, հասավ արքունիք: Թագավորը հարցրեց, թե. «Ճգնավոր, դու որ գալիս էիր, ճանապարհին ինչերի՞ հանդիպեցիր»: Իմաստունը բոլոր իր տեսածների մասին պատմեց: Հարցրեց. «Դու ի՞նչ հասկացար այդ բոլոր տեսածներիցդ»:

     Ճգնավորն ասաց. «Ես խորհուրդ տվեցի, որ եզներն արձակեն մի գլխից, մյուս գլուխը լծեն, որ կարողանան միաուժ գերանը տեղից տանեն: Դրանից հետո էն մորուքավոր մարդուն ասացի, որ ընկույզը քարը չի կարող ջարդել, մուրճով թող քար ջարդի: Այնտեղից էլ եկա, հասա «Քոռ կամուրջ»-ին, ջրաղացպանին խորհուրդ տվեցի ամբար դնեն, որ ալյուրը իզուր ջուրը չտանի, այլ հավաքեն և դրանով կերակրեն աղքատին, կարոտյալին, հիվանդին ու մուրացկանին»:

     «Դրա՞նք են քո բացատրությունները», – հարցրեց թագավորը:

     «Դրանք են», – պատասխանեց իմաստուն ճգնավորը:

     Թագավորն ասաց. «Չէ, դու չես հասկացել: Հիմա լսիր ես բացատրությունը տամ: Էն եզները, որ տեսար, դա երկիր միաբանությունն է. թե որ մի երկրի մեջ «իմ» ու «քո» եղավ, ամեն մի իշխան իրենը վերցրեց ու փախավ երկրից, գործը առաջ չի գնա:

     Այս կողմը, կտավատի պահեստների մոտ, որ տեսար այն մարդուն, դա էլ հասկացող և չհասկացող իշխանների և պալատականների մասին է: Թե որ նրանք հասկացող չեղան, այդ լեռ քարի նման կլինեն, ինչքան ցանկանում ես խփիր, ընկույզի նման կոտրիր, միևնույն է, նրանք չեն հասկանա, իսկ դրանից երկիրը կթուլանա:

     Ջրաղացի խորհուրդն այսպես է. քարը երկրի ժողովուրդն ու աշխատավորն է՝ բանում, ստեղծում, լցնում է աշխարհը, իսկ ալյուրի ամբարը պալատականներն ու իշխաններն են, եթե նրանք պետության հարստությունը մի տեղ չամբարեն, ժողովրդին չապրեցնեն ու իրենք չապրեն, այդ հարստությունով պատերազմներ չմղեն ու աշխարհներ չնվաճեն, հողին հատիկը աճեցնել չտան, ոչխարի հոտեր չունենան, եթե այս ամենը չլինի, ապա ժողովրդի աշխատանքը ջուրը կտանի»:

     Ճգնավորը գլուխը կախեց ու մտածեց, որ քառասուն տարի ճգնել է, քառասուն էլ ճգնե, դարձյալ բան չի ավելացնի, որովհետև իմաստությանը միայն սովորելով չեն հասնում, այլ նաև նրա մեջ թափանցելու համար ներսի՝ սրտի մեջ ապրող խաղաղությանը լսելու զորություն է պետք ունենալ:

 

    Լինում է, չի լինում, մի աղքատ մարդ է լինում: Էս մարդը սրա-նրա դուռը մշակություն անելով, կինն էլ մեծահարուստների տներում լվացք անելով կամ        խնոցի հարելով՝ իրենց մինուճար տղի՝ Զոհրաբի, օրական ապրուստը հազիվ էին հոգում:

     Մի անգամ, գյուղի կամուրջը կառուցելիս, Զոհրաբի հորը հրավիրում են մշակություն անելու. կամարի տակ աշխատելու ժամանակ մի քար է ընկնում էս մարդու գլխին, երկու ամիս ծանր ցավեր քաշելուց հետո մեռնում է:

     Այդ ժամանակ Զոհրաբը չորս տարեկան էր: Ընտանիքի ամբողջ հոգսը ընկնում է մոր վրա: Նա սրա-նրա գոմը մաքրելով, հացը թխելով՝ հացեն է, թե թան ու թացանեն, հասցնում տղային, պահում էր: Այսպես էլի մի քանի տարի անցավ, բայց այդ կողմերում ժանտախտ մոլեգնեց, ժանտախտը սրանց գյուղն էլ ընկավ, քսանհինգևերեսունի չափ մարդիկ մեռան: Էդ ժանտախտի տարին Զոհրաբի մայրն էլ մահացավ, նա մնաց որբ:

     Դրկիցներից մեկը, որ ունևոր էր, տավարի ու ոչխարի տեր էր, խղճաց որբ երեխային, մյուս կողմից էլ մտածեց, թե տղան ինը տարեկան է, եթե հաց էլ կերցնի, կորած տեղ չի, հորթ ու գառ կարածեցնի: Զոհրաբին տարավ իր տունը, իսկ ծնողների ունեցվածքը՝ խարխուլ քողտիկը, որ բանի պետք չէր, դարձրեց իր այգու պահակատունը:

     Զոհրաբը քանի մեծանում, երևելի էր դառնում, ամենուր հովիվները նրա մասին էին խոսում: Տասնհինգ տարեկանում գառներ վստահեցին: Իսկ երբ մի անգամ գառների մեջ ընկած գայլի բկին չոքելն ու խեղդելը մեկ եղավ, մեծահարուստը վստահեց նրան ու դարձրեց իր ոչխարների հովիվը:

     Զոհրաբը ոչ մի բանից վախ չուներ, ոչխարի հոտը չորս-հինգ վերստ հեռու էր տանում, այնտեղ՝ ձորերում էլ գիշերում էին: Շներին բաց էր թողնում փարախի չորս կողմը, ինքն էլ պառկում էր դռան տակ ու հանգիստ քնում էր:

     Օրերից մի օր Զոհրաբի սիրտը կասկած է ընկնում՝ ոնց որ թե իր հաց ու ջրին գիշերը ձեռք տվող է լինում: Էս կասկածից երկար ժամանակ չի կարողանում ազատվել: Մեկ չէ է ասում, մեկ էլ՝ հա: Ասում է. «Շները ամբողջ գիշեր արթուն, դրսում պառկած էին, ոչխարն ու այծն էլ խուրջինին չէին հասնի, ո՞վ պիտի ձեռք տա»: Էլի մի քանի շաբաթ է անցնում, մեծահարուստի կինը մի բաղարջ ու չորս ձու էր բաժին դրել Զոհրաբին: Նա էլ այս ամենը, ոնց որ կար, խուրջինով կախում է գլխի վերևը, առավոտյան տեսնում է, որ բաղարջի կեսն ու երկու հավկիթը չկան: «Ահա, հիմա հաստատ է, – ասում է, – այստեղ մեկը կա՝ գիշերը հաց ու ջուրը ինձ հետ կիսող»:

     Այդ օրը Զոհրաբը չի հանգստանում, համբերությունը սպառվում է, շուտ-շուտ արևին ու ստվերներին է նայում, թե երբ պիտի մութն ընկնի, որ ոչխարը տանի փարախ, ստուգի, թե գիշերն այդ ո՞վ է, որ անվախ գալիս է և իր հացն է կիսում: Մի կերպ օրը մթնեցնում է, արագ-արագ հոտը հավաքում է, բերում մակաղատեղին՝ քարանձավը: Քուրք ու կուլաբը[1] վրեն է քաշում, սուտ քուն է լինում, բայց քուրքի տակից ծիկրակում է ու մատծում. «Հանկարծ, որ սատանա-չարք լինի՞»:

     Այդպիսի տագնապների մեջ էր. ահագին ժամանակ է անցնում, բան չի երևում, ձեն ու ձուն չի լսվում, լռությունից Զոհրաբի քունը տանում է, պիտի քներ, մեկ էլ ականջին խշխշոց է հասնում՝ ոչ քամու անցնել էր խոտերի միջով, ոչ էլ կզաքիսի քարից քար թռչել, քունը փախավ: Մեկ էլ՝ ի՞նչ տեսնի, երանի տեսնողի աչքերին, մի ջահել աղջիկ, կլիներ տասնվեց-տասնյոթ տարեկան, աղջիկ մի ասի, մի մոմե պատկեր ասա, մի հուրի-փերի, որ արևին ասում է՝ դու մի ելնի, իմ լուսեղեն դեմքը աշխարհին լույս կտա, ոչ ուտես, ոչ խմես, նրա քայլվածքին նայես:

     Այս որ տեսնում է Զոհրաբը, քիչ է մնում խելքը թռցնի, ուզում է փաթաթվի աղջկան, հազիվ է զսպում իրեն:

     Աղջիկը խուրջինն է իջեցնում կախած տեղից, խմում է ջրից, հացից էլ իր հասանելիքն է վերցնում, շրջվում, գնում է, որ մտնի քարափի մեջ որտեղից որ եկել էր, հենց այդ պահին Զոհրաբը բռնում, փաթաթվում է աղջկան, ասում է. «Ո՞ւր ես գնում, այ գեղեցկուհի, դու ճակատագրով իմ հասանելիքն ես, որ կաս, մնա»: Աղջիկն արցունքն աչքերին՝ դալուկ լուսնի կապույտ լույսի տակ, Զոհրաբին խնդրում է, թե. «Թող ես հեռանամ, ինձնից քեզ բարիք չի լինի, իմ պատճառով քեզ փորձանքի մեջ կգցես»: Զոհրաբն ավելի է հուզվում, թե. «Քեզ համար կյանքս կտամ, Աստված իմ, այս ի՞նչ գեղեցկություն է: Ոչ մի բանից չեմ վախենում, և ոչ ոք ինձ չի վախեցնի, միայն թե դու մնա ինձ մոտ»:

     Այս ուժեղ մարդու նվիրական խոսքերն ավելի են հուզում աղջկան, ասում է. «Դե որ այդպես է, ուշադիր լսիր ասածներս: Այստեղից յոթ սար այն կողմ մի շատ զորավոր արքա կա, անունը՝ Զարզանդ, նրանից վախենում ու դողում էին բոլոր թագավորները: Նա իմ հայրն է: Մի անգամ, սրանից չորս-հինգ ամիս առաջ, հորս վրա յոթ

թագավորներով կռիվ ելան: Նա զորքը հանեց, գնաց նրանց դեմ պատերազմելու, իսկ երկու եղբայրներս մնացին տանը՝ երկիրը կառավարելու և հորս զորքին սնունդ մատակարարելու: Հենց այդպիսի խառնակ ժամանակ, արևելքից սև դևն իր վեց եղբայրներին վերցրած՝ եկավ քաղաքի ու եղբայրներիս դեմ, որ ինձ տանի: Մերոնք էլ, չեղած տեղից դարձյալ քիչ ու միչ զորք հավաքեցին, գնացին արևելքից եկած էդ սևերի դեմ կռվելու: Տասն օր զարկեցին-զարկվեցին, տասնմեկերորդ օրը սևերից չորսին սպանեցին, բայց այդ օրն իմ մեծ եղբայրն էլ զոհվեց: Իսկ տասներեքերորդ օրը փոքր եղբայրս ու մի դևն էլ ընկան: Մեր զորքն, ահելներից ու տկարներից էր հավաքագրված՝ փորձ չունեցող զինվորներ էին, կռվելու արվեստը  չգիտեին, շատերը կոտորվեցին, եղբայրներս էլ, որ արդեն չկային, օգտվելով դրանից, մնացածները փախստական դարձած՝ ցրվեցին, գնացին տները:

     Արևելքից եկած սև դևը եղբայրների մեջ ավագն էր, ինքն ինձ վերցրեց, տարավ իր երկիրը: Երբ հասանք բերդը, ջահերը վառել տվեց, դրանիկներին, ծառաներին, պալատականներին՝ մեծից փոքր, հրաման տվեց, որ խոնհարվեն իմ առաջ: Հարստություններն ու հրաշալիքները ցույց տալուց հետո ասաց. «Դու այլևս տեր ու տիրական չունես, իմ իշխանության տակ ես, խորհիր և խելոքացիր, ես էլ քեզ աչքիս լույսի պես կպահեմ»:

     Հակառակվեցի, չցանկացա, որ նա դառնա ամուսինս:Այդպես՝ քառասուն օր իմ ննջասենյակի դռան ետևից աղաչում էր, երբ շրջում էի պարտեզում, ոտներս էր ընկնում, համոզում էր: Նրա նկարիչները պալատի պատերին իմ պատկերով զարդարված տախտակներ էին ամրացնում: Ինքը գիշերները քնահարամ՝ թափառում էր դաշտերում, վերադառնում էր լուսաբացին և իմ պատուհանի գոգին՝ դրսից, խոտի տերևների վրա շարված ցողի կաթիլներ էր դնում: Ծառաները գանձարաններում պահված ամենամեծ ադամանդներն էին բերում և շաղ տալիս ոտքերիս տակ: Դարձյալ համոզում էր, երբեմն-երբեմն էլ՝ վախեցնում: Կրկին. «Չեմ ուզում», – ասացի – իմ խոսքը պահեցի:

     Օրեր շարունակ հեռվից հեռու նայում էր ինձ և ախ քաշում, քառասուներոդ օրը հիվանդացավ, ընկնավորվել էր, զարնվեց գետնին, փրփուրը տվել էր բերանին, աչքերը մարում էին, թավալգլոր ծեծկվում էր գետնին և անգիտակից. «Սիմիզար, Սիմիզար» էր գոռում:

     Դևի պառավ մայրը, որ տգեղ մի բան էր, շուրջս էր պտտվում, համոզում էր՝ որդու նկատմամբ գթասիրտ լինեմ, չսարսափեմ նրա սևածավալ բնույթից: Երբ ասում էի. «Չէ, ես լույսն եմ գերադասում», – ատամներն էր  կրճտացնում, աչքերն էր ոլորում, շուռումուռ տալիս, ուզում էր կտոր-կտոր անել որդու այսչափ տանջանքները տեսնելիս, բայց միաժամանակ վախենում էր նրանից, զսպում էր իրեն:

     Երեք օր հետո ընկանավորությունից ուշքը գլուխը եկավ, դարձյալ քառասուն օր աղաչանք էր անում և ծունկ չոքում:

     Անգամ աշխարհի չորս ծագերից, ոսկու և ադամանդի շեղջեր խոստանալով, լավագույն  բժշկապետերի ու հմայողների հրավիրեց իր սևածավալ բնույթը փոխելու համար: Շաբաթների ու ամիսների՝ նրանց իզուր չարչարանքից հետո բոլորին էլ մութ զնդանները նետեց:

     Իսկ իրեն կրկին խփեց ընկնավորությունը, ծեծկվում էր գետնի վրա ու անգիտակից. «Սիմիզար,Սիմիզար» աղաղակում: Երեք օր անց դարձյալ խելքը գլուխը եկավ: Ասացի. «Չեմ ուզում»: Նա էլ կանչեց մորը, պատվիրեց. «Այս քարեղեն պատկերը տար աչքիս առաջից, չվնասես, բայց պահիր իրեն արժանի մի տեղ»:

     Դևի պառավ մայրը, որ տգեղ մի բան էր, հմայել գիտեր, չգիտեմ էլ՝ ինչպես արեց, աչքերս բացեցի, մեկ էլ տեսնեմ՝ այս քարափի մեջ եմ: Էս պառավը ձեռքի կանաչ ճյուղով երեք անգամ քարաժայռին խփելով՝ ասաց. «Քար, տեղ տուր թագավորի աղջկան և այնքան պահե քո խավար ներսում, մինչև ինքն էլ մթնի ու սևածավալ դառնա, թող ազատագրվի այն ժամանակ, երբ ծիծեռնակը նրան որոնող տղային ճանապարհը ցույց կտա»: Դարձյալ քարափին հրամայեց, թե. «Կես գիշերին մի քանի անգամ կբացվես, որ դուրս գա՝ հաց որոնելու և չտեսնի ճերմակը»:

     -Հովիվ, սա էր իմ պատմությունը, դե հիմա թույլ տուր վերադառնամ իմ մութ և խավար տունը, դու էլ իմ պատմածից, եթե չես հիասթափվել, ու ասածներդ ճիշտ են, և էլի սիրում ես ինձ, գնա, որոնիր այն ծիծեռնակներին, որոնք գիտեն ինձ ազատագրելու գաղտնիքը»:

     Տղան թողեց աղջկան, որովհետև կես գիշերն անցնում էր, և նրա վերադարձի ժամն էր վրա հասել, ինքն ընկավ խռովահույզ մտքերի մեջ:

     Հաջորդ օրը, երբ լույսը բացվեց, նա հոտը քշեց ուղիղ մեծահարուստի բակը: Այսքան տարաժամ ոչխարի հոտի տուն բերելը զարմացրեց տանտիրոջը: Զոհրաբը գլուխ խոնարհեց, մեծահարուստին խնդրեց, որ իրեն ինչ աշխատավարձ որ հասնում է, թող տա, այլևս չի ցանկանում հովվություն անել: Հարուստը շատ համոզեց նրան, որ իր մոտից, գյուղից չհեռանա, չկարողացավ ետ պահել: Վարձը տվեց ու օրհնանքով ճանապարհ դրեց:

     Զոհրաբը գյուղից դուրս եկավ, կանգնեց ճամփաբաժնում՝ երեք ճանապարհի վրա ու վարանեց, թե որ մեկով գնա: Շատ միտք արեց, հետո «Հայր մեր»-ը շշնջաց ու աչքերը փակ, ձեռքի ցուպը ֆռֆռացնելով, նետեց: Աչքերը բացեց, տեսավ մահակն ընկել էր մեջտեղի ճանապարհին: Բռնեց այդ ճամփան ու գնաց, շատն ու քիչը Աստված գիտե: Երեկոյան մթնշաղին հասավ մի գյուղ:

     Անցավ փողոցներով ու նայում էր տների երդիկներին, թե որտեղից են ելումոտ անում ծիծեռնակները, որոնք իրեն սովորեցնելու են Սիմիզարին ազատագրելու հնարը: Զարմացած գյուղացիք նայում էին այս անծանոթ օտարականին, որ թափառում էր թաղերում ու ծիծեռնակների էր որոնում: Երբեմն մտածում էին, թե հարևան գյուղի եկեղեցու ուրկանոցից[2] փախած ցնորամիտն է:

     Անցնում էր այս տան կողքով, էն տան առջևեն, ուզում էր ծիծեռնակի բույն տեսնել, մեկ էլ, երբ հասել էր գյուղի ծայրամասին, մի փոքրիկ տան առջև տեսավ՝ մի ծիծեռնակ դռնից դուրս է գալիս ու դարձյալ մտնում է ներս: Զարմացել էր, ինքն իրեն ասաց. «Այս ուշ ժամին, եթե ծիծեռնակը դուրս ու ներս է անում, գուցե բարին սա է, մտնեմ, խնդրեմ, կարող է գիշերելու տեղ տան, տեսնենք՝ առավոտյան ինչ ճանապարհ կբացվի»: Մոտենում է տանը, տեսնում է դուռը բաց է, մի պառավ էլ ուզում է ճրագը վառել: Բարևում է:

     «Նանե, – ասում է Զոհրաբը, – օտարական եմ, այս գյուղում ոչ բարեկամ, ոչ էլ ծանոթ ունեմ, չի՞ լինի, որ գիշերն ինձ հյուր ընդունես»:

     Պառավը ներս է հրավիրում, իր հնարավորության սահմաններում, հյուրասիրում է, քնելու ժամանակը որ գալիս է, անկողին է գցում նրա համար:

     Տղայի քունը չի տանում, հազար բան է անցնում մտքով, թե. «Տեսնես, Աստված իմ, սրանք այն ծիծեռնակներն են, որ պիտի սովորեցնեն Սիմիզարին ազատելու հնարը, թե դեռ էլի պիտի թափառեմ նրանց գտնելու համար»: Այս մտքերի մեջ էլ քնեց: Առավոտյան բարի լույսի հետ զարթնում է, աչքը գցում է բնին, ծիծեռնակները թև են թափահարում և ծլվլում: Զոհրաբն Աստծուն աղաչանք է անում, թե. «Ի՞նչ կլինի, որ ինձ շնորհք տաս՝ սրանց լեզուն հասկանալու»: Այդ խոսքին ծիծեռնակի մեկը ծլվլում է, թե. «Էս տղային ճանաչո՞ւմ ես»: Էգը ասում է, թե. «Մի տեղ տեսել եմ, բայց լավ չեմ հիշում: Մի՞թե այն տղան չէ, որ քարափ էինք գնում՝ ոչխարի փարախի վրայով թռչելու, մոծակ, բզեզ-մզեզ որսալու, նա մեզ հացի փշրանքներ էր տալիս»: Ասում է. «Հա, գտար, սա որբ Զոհրաբն է, մեզ է որոնում, որ սովորեցնենք, թե սև դևի գերությունից ինչպես ազատի Սիմիզարին»: Մյուսը՝ թե. «Լավ է, որ հիմա է եկել, մի քանի օր էլ ուշանար, կգնայինք տաք երկրներ»: «Թող նա այսպես անի, – ասում էգը, – գնալուց, երեք անգամ պինդ համբուրի տանտիրոջ ձեռքը և երեք անգամն էլ ասի՝ շնորհակալ եմ բարի նանե»: Պառավը մնացածը կսովորեցնի, թե ինչ է անելու»: Այս ամենը, որ լսում է, Զոհրաբը ուրախությունից չի իմանում ՝ ինչ անի: Թռչում է տեղից, արագ հագնվում, գնում է պառավի մոտ, թե. «Ճամփորդ եմ, պիտի գնամ», – ու ձեռքն է համբուրում երեք անգամ, երեք անգամն էլ ասում է՝ շնորհակալ եմ, բարի նանե: Պառավն էլ հուսադրում է նրան, թե. «Իմ հյուընկալությունը հալալ լինի, որբ Զոհրաբ, գնա, Աստված կհասցնի քո նպատակին, մի վախենա»: Տասնչորս հատ պնդուկ է տալիս, երկու հատ ընկույզ, փոքրիկ մի շշով ջուր և տոպրակով ալյուր, ասում է. «Ես գիտեմ՝ ուր ես գնում, սև բերդը այստեղից յոթ օրվա ճանապարհ է, տասնչորս պնդուկներից օրական մեկը արա քո ուտելիքը: Գյուղից մի քիչ որ հեռանաս, կավե հեղեղատը իջնես, երկու ընկույզները ջարդիր և ճանապարհի համար ինչ-որ անհրաժեշտ է, կունենաս: Սև բերդը յոթ մզրղի[3] խորության մեջ է, այդ խորությունը նրա մայրն է հսկում, երբ որ հասնես այնտեղ, շշից ջուր կվերցնես բերանդ ու շաղ կտաս նրա դեմքին, որ թմրի, իսկ ինքդ կմտնես խորության մեջ, հրաշագեղ պալատում քնած կտեսնես մի սև տարածություն, նա դեռ էլի երեք օր ունի, որ զարթնի: Կողքին՝ կավե կժի մեջ, կանաչ ճյուղն է դրված՝ կապույտ շղարշով ծածկված, վերցրու, դուրս արի: Իսկ այս ալյուրը, եթե պետք գալու լինի, այնտեղ քեզ ասող կլինի, թե ինչ անես: Դե, բարի ճանապարհ»:

     Զոհրաբի ուրախությանը չափ չկար: Արագ-արագ քայլելով, աջ ու ձախից հաչացող շներին ուշադրություն չդարձնելով՝ գյուղից դուրս եկավ, մտավ կավե հեղեղատը: Հանեց մի պնդուկ, ջարդեց, կերավ, սովը հագեցրեց. խորը մտածմունքների պատճառով երկու օր ոչինչ չէր կերել: Իսկ երբ ընկույզներից մեկը ջարդեց, ի՞նչ տեսնի՝ մի ձի, ձի եմ ասում, հրեղեն, միայն թե թևերը մարդկանց համար աներևույթ էին: Էս ձին իր արծաթե թամքով, սարքով կանգնեց նրա առաջ: Մյուս ընկույզն էլ ջարդեց, տեսավ՝ մի տեգ դուրս եկավ, մի թուր, որ քսեիր պողպատին էլ, կկտրեր և մի վահան՝ տակը մի քանի մարդ կտեղավորվեր և սրանց հետ էլ հագուստ, բայց ի՞նչ շորեր, որ ասելու, պատմելու բան չէ: Զոհրաբը թռավ ձիու թամքին, եթե ցանկանար մի ժամում կհասներ աշխարհի ծայրը, սակայն նանեի խրատից դուրս չեկավ, յոթ օր ճանապարհ գնաց ու հասավ սև բերդին:

     Ոնց որ պառավն էր սովորեցրել, այնպես էլ արեց: Անցավ յոթ մզրղի խորության մեջ, մտավ պալատը, որտեղ ամենուր Սիմիզարի պատկերով արձաններ էին կանգնեցված, կավե կժից վերցրեց կանաչ ճյուղը, դրեց ծոցն ու թռավ ձիու թամբին: Երեք օր ճանապարհ կտրեց, չորրորդ օրը՝ երեկոյան, թիկունքից մի ձայն լսեց՝ գոռոցի, աղաղակի, հառաչանքի նման: Շրջվեց, տեսավ՝ կարմիր մայրամուտի մեջ փոշի ու ամպ է բռնել, ու այդ կարմրի միջով սև հսկան ու մայրն են գալիս, որ հասնելու վրա են: Աստծո հրամանով Թիփի անունով ձին լեզու է առնում, թե. «Տղա, ալյուրը քամուն տուր»: Թափած ալյուրը քամին թռցնում է, նրանց արանքում մի ակնթարթում անտառ է աճում, այնպես խիտ, որ ճյուղերի արանքով մի ակնթարթում անտառ է աճում, այնպես խիտ, որ ճյուղերի արանքով անգամ ծիտը չէր կարող անցնել:

     Զոհրաբը շատ է առաջ անցնում, նրանք մնում են անտառի մյուս կողմում: Մի օրվա ճամփա էր մնացել, որ հասներ Սիմիզարի քարափին. անընդհատ նրա մասին էր մտածում և շուտով հանդիպելու ակնկալիքից հուզվում: Հանկարծ թիկունքից ձայն լսվեց՝ հառաչանքի, կանչի, թե աղաղակի նման: Շրջվեց, լեռների կապտականաչավուն ֆոնի վրա տեսավ սուրացող սև զանգվածին ու մորը: Դարձյալ Աստծո հրամանով ձին խոսեց, ասաց. «Մի վախենա, կանգնի՛ր, նրա հետ կռվենք»: Զոհրաբը հուսադրող այս խոսքերը որ լսեց, սպասեց, մինչև նա հասավ:

     Իրար աչքերի մեջ էին նայում: Հետո հսկան ձեռքը գցեց, որ նրա գլխից բռնի, զարկի քարերին, ոչնչացնի: Որ նետվեց, տղան աջ թեքվեց, իր թափից առաջ գնաց, ոտքի տակից քար փախավ, սայթաքեց: Զոհրաբը հասավ ու թրով կողը ծակեց: Ուղղվեց, աչքերի մեջ տագնապ կար, կողը սեղմած մատների արանքից արյուն էր կաթում, ձին էլ հասցրեց քացի տալ դեմքին, նա երերաց, այդ պահին տղան մի անգամ էլ սրահարեց նրան: Չգիտես՝ որտեղից սև զանգվածը ուժ առավ, մի քար պոկեց ժայռից, նետեց նրանց վրա, տղան վահանը պահեց ժայռաբեկորի դեմ, մի կերպ խույս տվեց, քարն ընկավ գետին, այդ ժամանակ էլ նետվեց ու նիզակով հարվածեց: Սև զանգվածը հալվեց,  շունչը փչեց: Ինքն այևս ուժ չուներ, հևասպառ էր, ծունկը վիրավոր էր ժայռաբեկորի հարվածից: Շրջվել, սև հսկայի մորն է որոնում, չկա, նոր այդտեղ էր, հիմա չկա ու չկա: Վիրավոր և ուժասպառ՝ նստեց ձին, շարունակեց ճանապարհը: Մեկ էլ մի մեծ լճի է հանդիպում, որ քառասուն հազար տոննա ցորեն ցանես, էլի քիչ է, ափին՝ եղեգների մեջ էլ կտցարն էր երգում, զարմացավ, լավ հիշում էր՝ գալուց այդտեղ լիճ չկար: Ձին դարձյալ Աստծո հրամանով խոսում է, թե. «Էս լիճը սև հսկայի մոր թուքն է, ուզում է դրանով քարափ տանող մեր ճանապարհը փակել, որ Սիմիզարին չհասնենք: Տեսնո՞ւմ ես եղեգների մեջ լողացող սև կետը, դա էլ ինքն է, բադ է դարձել, ջրից մեզ է հետևում: Իմ բաշից երեք մազ պոկիր, նետիր լիճը»: Մազերը ջրերի վրա կամուրջ դարձան, նրանք անցան:

     Հասան ժայռերին, Զոհրաբն իջավ ձիուց, կանաչ ճյուղը հանեց ծոցից, երեք անգամ խփեց քարափին ու երեք անգամ ասաց. «Քարափ, բացվիր, ճանապարհ տուր թագավորի աղջկան»: Ժայռերը բացվեցին, Սիմիզարը դուրս եկավ, ընկավ Զոհրաբի գիրկը և ուշագնաց եղավ: Խոտերի վրա պառկեցրեց նրան, պատմուճանը դրեց գլխի տակ, դեմքին ջուր շաղ տալով, ծոծրակին սառը թրջոց դնելով՝ կամաց-կամաց ուշքի բերեց: Նրանք երջանիկ էին, Զոհրաբը պատմեց իր գլխին եկածը և բարի նանեի մասին: Ասաց. «Չի կարելի, որ մենք նրան մտահան անենք: Սրանից հետո ուր գնանք, նա էլ մեզ հետ է լինելու, որովհետև խնամքի կարիք ունի, և նրան մոր պես պիտի պահենք»: Սիմիզարն էլ հավանություն տվեց, ճանապարհվեցին գյուղ: Երեկոյան, երբ ոչխարի հոտը նոր էր սարից իջնում, հասան այնտեղ: Պառավը, բանտարկությունից ազատված Սիմիզարին տեսնելով, շատ ուրախացավ, մանավանդ, որ իմացավ՝ իրեն էլ են տանելու:

     Հաջորդ օրը հավաքեց իր ունեցած-չունեցածը, և ճանապարհվեցին դեպի Սիմիզարի հոր երկիրը:

     Շուկային մոտիկ՝ ցորենի պահեստների հարևանությամբ, տուն են վարձում: Հաջորդ օրը պառավը գնում է արքունիք, նստում է դռան խնամաքարին:

     Պալատականները, թագավորի շուրջը՝ բարձերին նստող իշխանները, դրանիկները, ծառաները, մատռվակները զարմանում, անհավատալի բաներ են պատմում և փսփսում իրար ականջի, թե ո՞վ կարող է լինել քարին նստած այս կորամեջք պառավը, որտեղի՞ց կարող էր իմանալ այդ մեղեդին, որ հիմա երգում է:

     Պալատից սենեկապետն ու Հայր Մարդպետն են գալիս, թե. «Արքունիքը աղջիկ չունի կնության տալու: Եվ պետք չէ կորած արքայադստեր հիշատակը ծաղրել: Թագավորական տան նկատմամաբ այդպիսի վերաբերմունքի համար մահապատիժ է նրան սպառնում»:

     Պառավը համառորեն պնդում է, որ իրեն տանեն պալատ, ինքը կարևոր լուր ունի հայտնելու: Թագավորն ու թագուհին նրան ընդառաջ են գալիս, հրավիրում, նստեցնում են բազմոցին, խնդրում են՝ ասի, թե այն երգը, որ երգում էր դռան քարին նստած, որտեղի՞ց է լսել, դա իրենց հափշտակված աղջկա մանկության օրերի ամենասիրած երգն է, այդ մեղեդին դարձյալ լսելիս՝ իրենք տառապանք և ցավ զգացին:

     Այստեղ նանեն պատմում է իր ամբողջ գիտեցածը:

     Հավաքվում են պալատականները, դպիրները, դրանիկ ծառաները շքախմբով, կառքերով ու երկանիվ ռազմական սայլերով գնում են Զոհրաբին ու Սիմիզարին, շուկային մոտիկ՝ ցորենի պահեստների մոտ, վարձած տնից բերելու: Իշխաններն ու ազատանին թագավորի շուրջը, ըստ հերթականության, իրենց բարձերին են բազմում, մատռվակները և դրանիկ ծառաները գինի են մատուցում: Պսակում են Զոհրաբին և Սիմիզարին: Սակայն հարսանեկան արարողության ժամանակ ձիապանները պալատ են գալիս, խոնարհվում են Զոհրաբի առաջ, թե. «Տեր, ներող եղիր, բայց չենք կարող չզեկուցել՝ էս երկու օր է, մի մոծակ է լույս ընկել, ձիուն հանգիստ չի տալիս, որը քրտինքի մեջ կորել է, բերանից փրփուր է թափում»: Զոհրաբը բարձրանում է տեղից, որ գնա իր աչքով տեսնի ձիուն, պառավը չի թողնում:

     – Ես կգնամ, – ասում է: Գոմում ավշանի երկու ճյուղ է վառում, մոծակը ձիուն թողնում, դռան ճեղքից դուրս է գալիս, անհետանում է:

     Չնայած պառավին լավ սենյակներ և ծառաներ էին տվել, անցող-դարձող պալատականները խոնարհվում, պատիվ էին տալիս, բայց այդ գիշեր չգնաց իրեն հատկացված սենյակը, շատ անհանգիստ էր, երբ պալատի ջահերն ու ճրագները հանգցրին, բոլորն արդեն քնել էին, գնաց Զոհրաբի ննջարանը, եռաժանին ձեռքը նստեց և ինչ-որ բանի էր սպասում: Կեսգիշերից հետո հանկարծ մի ֆշշոց է լսվում, տեսնում է, որ գալիս է, ում սպասում էր, վիշապանման օձի պես, սևը փռվելով ու տարածվելով՝ ալիք-ալիք գնում էր դեպի Զոհրաբի ու Սիմիզարի մահճակալը: Պառավը եռաժանին խրում է նրա մեջտեղը, ահարկու աղաղակից զարթնում են նորապսակները և տեսնում են, թե սևն ինչպես է հալչելով մեռնում: Պառավն ասում է. «Սևը խավար զանգվածի ծնողն էր, մոծակ էր դարձել՝ վնասելու համար, հիմա էլ թանձր մութի տեսքով դեպի ձեր մահճակալն էր հոսում՝ լույսի մեջ ապրող ձեր մարմիններին մահաշունչ խայթոցը դնելու համար»:

     Թագավորը, ի պատիվ լույսի հաղթանակի, երեք օր եկեղեցիների զանգերը զարկել տվեց, մեծ խնջույք ու հրավերք կազմակերպեց, կերան, խմեցին: Վերջում էլ իր գահն ու թագը Զոհրաբին զիջեց, քանի որ արդեն ծերացել էր և արդեն գտնվել էր իրեն արժանի փոխանորդ:

 

 

 

[1] Կուլաբ- թաղիքից պատրաստված հովվական վերարկու: [2] Ուրկանոց – բորոտանոց (բորոտ – քոսոտ, ուրուկ): [3] Մզրղի- երկարության չափ:

 

    Ժամանակով մի տղա է լինում, նրան բախտը չէր ժպտում. ինչքան մայրը գնում էր աղջիկ ուզելու, չէին տալիս, ծաղրում, ծիծաղում էին, թե. «Ինչի՞, մեր աղջիկը քո տղայի՞ն է արժանի»:

Այսպես ժամանակի հետ տղան ընկնում է տխրության և թախծի մեջ: Ոչ հաց է ուտում, ոչ էլ կարգին խոսում է. գիշերները դուրս է գալիս, լուսնոտի նման սկսում է շրջել դաշտերում, ձորերում: Նիհարում, կաշի ու ոսկոր է դառնում: Մայրը տեսնում է որդու վիճակը, սիրտը կտոր-կտոր է լինում, բայց ի՞նչ կարող է անել, ոչ մեկի աղջկան էլ զոռով հարս չի տանի: Անիծում է իր բախտը, իր աղքատությունը:

Մի քիչ էլ որ ժամանակ է անցնում, գիշերային իր հերթական թափառումների ժամանակ տղան մտածում է, որ ինքը կործանման եզիրն է, ու իր այս տեսակ տառապանքները ոչինչ չեն տալիս, իսկ թշնամիներին ուրախացնում են: Որոշում է գնալ օտար երկրներ, այնտեղ փնտրել այն աղջկան, որը կդառնա իր կինը: Հաջորդ օրը մայրը մի քանի հաց է թխում, դնում է տոպրակը, տղան ճանապարհվում է՝ որոնելու նրան, ում պատկերը ստեղծել էր իր ներսում՝ գիշերները լուսնի կապույտ լույսով շրջելիս:

Նա երկու-երեք տարի թափառում է երկրից երկիր և ոչ մի տեղ չի հանդիպում այն աղջկան, որին ինքն էր հորինել: Մի անգամ էլ, ճամփորդության ընթացքում, երբ անձրևից թաքնվել էր ժայռերի արանքում և ծիածանի յոթ գույներին էր նայում, հանկարծ հասկանում է, որ այդպիսի աղջիկ չկա, ինքը փնտրում է մեկին, որն իր ներսում է ապրում, որոնվածը հորինվածք է, իր հոգու տեսիլքն է: Այս գաղտնիքը հասկանալուց հետո ավելի է տխրում և որոշում հեռանալ աշխարհից, մի անապատում ճգնակյաց վանական դառնալ:

Մի անգամ էլ շատ հոգնած, լեռնային հովիտներով անցնելիս, նստում է մի աղբյուրի մոտ հանգստանալու: Երբ ջուր է խմում, հանկարծ աներևույթ մեկի ձայնն է լսում: Տղային սկզբում թվում է, թե կանացի այդ ձայնը իր՝ արդեն ցնորվող մտքի ծնունդն է, վախեցած շուրջն է նայում: Ասում է. «Այդ ո՞վ էր, որ ինձ հետ խոսեց: Դու ո՞վ ես, ձայնդ կա, դու չկաս»: «Իմ անունը Լուսեղեն է, ջրերի թագավորի աղջիկն եմ, բնակվում եմ այս աղբյուրի մեջ, դու իմ կերպարով ես ապրել, այդ տեսիլը առաջնորդել, պահպանել է քեզ: Հանուն ինձ փորձություններ ես հաղթահարել: Վերդարձիր տուն, մորդ ուղարկիր, գա ծնողներիս մոտ՝ ձեռքս խնդրելու»:

Տղան դարձյալ չի հավատում, որ այդ ձայնն իրականում լսում է, մտածում է, որ ինքը, երկար թափառումների ու որոնումների ընթացքում միևնույն բանի մասին շատ մտածելուց արդեն ցնորվում է: Ասում է. «Որ այդպես է, մի անգամ երևա՝ տեսնեմ»: Աղջիկն ասում է. «Չեմ կարող, դու հետո կիմանաս, թե՝ ինչու»: Նա թերահավատորեն շուրջն է դիտում, աղբյուրին է նայում՝ ոչ մարդ, ոչ կենդանի, միայն քչքչոցով ջրերն են վազում քեղի թփերի միջով: Ասում է. «Չէ, հաստատ իմ աչք ու ականջ ինձ խաբում են, թե չէ, ո՞վ է տեսել ու լսել, որ մարդ խոսի, նրա ձայնը գա, բայց ինքը անտես լինի: Չէ, արդեն ես ցնորվում եմ, և ճիշտ կլինի իմ անապատ գնալը»:

Աղբյուրից Լուսեղենը ձայն է տալիս. «Ես քեզ չեմ խաբում, կասկածամիտ մի եղիր, վերադարձիր տուն և թարեքին կտեսնես իմ գիշերանոցի ոսկե կոճակը, եթե այդպես չեղավ, նոր հավատա, որ ինքդ քո մտքերից խաբվել ես: Հիմա վերադարձիր, որ տեսնես, կհավատաս»:

Տղան վերադառնում, հասնում է տուն: Իսկապես, որ տան թարեքին ոսկե կոճակ է տեսնում, սեղանին առատ ու տեսակ-տեսակ կերակուրներ, որպիսիք ծնված օրվանից չէին եղել իրենց տանը:

Նոր հավատում է, որ աղբյուրի մոտ իր հետ պատահածը ճշմարիտ էր: Մորը պատմում է ջրերի թագավորի Լուսեղեն աղջկա մասին, որ նա ապրում է աղբյուրի մեջ և անտեսանելի է, թե իրենց տան այս բարիքները նա է ուղարկել:

Ճանապարհն է նկարագրում, աղբյուրի տեղն է սովորեցնում, ծնկաչոք աղաչում է, որ գնա, ծնողներից Լուսեղենի ձեռքը խնդրի:

Մայրը գալիս է աղբյուրի մոտ, կանչում է աղջկան: Ձայնի վրա ջրերի թագավորը՝ ոսկե թագով, փրփուր շորերով, կանաչ աչքերով ու կանաչ մամուռ մորուքով, սադափե գավազանը ձեռքին՝ դուրս է գալիս աղբյուրի միջից: Բարևում են իրար: Մայրը հայտնում է երկար ճանապարհ կտրելու, իր գալու պատճառը: Ջրերի թագավորն ասում է. «Իմ աղջկան միայն մի պայմանով կտամ քո տղային»: «Ի՞նչ պայմանով, խնամի թագավոր», – հարցնում է զարմացած: «Եթե քո տղան կարողանա իմ թշնամի Անտառի թագավորից աղջկաս շորերի սնդուկը բերել, կտամ, չբերեց՝ մերկ աղջկան հարս չեն տալիս, չեմ տա: Գնա, ձեր դռանը, քո տղայի ձին՝ սադափե թամքով, արծաթե սանձով, ոսկե պայտերով ու թամքից էլ կախված պողպատե սրով, կանգնած սպասում է»:

Պառավը վերադառնում է տուն, տեսնում է ջրերի թագավորի նկարագրածի պես ձին ասպազեն կանգնած է բակում: Տղային ասում է աղջկա հոր դրած պայմանի մասին: Նրա լեզուն լալկվում է, չի իմանում՝ ինչ անի: Ասում է. «Ախր, ես երբեք ոչ ձի եմ հեծել, ոչ էլ սուր եմ բռնել, ի՞նչ անեմ»: Մայրն ասում է. «Որդի, դու իզուր ես վախենում, եթե հրեղեն ձի է ուղարկվել, այս ձին էլ կփրկի քեզ: Նստիր և թամքի վրա պինդ մնա: Լուսեղենն էլ այսպիսի խորհուրդ տվեց, հիշիր՝ անտառի թագավորը տգեղ, սարսափազդու է, բոլոր մութ ուժերին իր մեջ է պահում:Երբ որ սնդուկը վերցնես, նա կփորձի քեզ վախեցնել, կգոռա. «Հողեղեն, ետ նայիր, ինչ ուզես, կտամ, – ետ չնայես, թե չէ շատերի նման դու էլ ծառ կդառնաս»:

Տղան հեծնում է ձին, գնում-հասնում է անտառի մութ խորքը: Բոլոր ծառերը տգեղ, սարսափազդու մարդիկ են՝ ծուռ ու մուռ ոտք ու ձեռներով, ահռելի գլուխներով, սև դեմքերով, հենց տղային տեսնում են, իրար զարկվում, գոռում են: Նրանց թագավորն էլ խաչափառ հազարան ոտք ու ձեռներն է շարժում, մյուս ծառերին է գոռում. «Բռնեք, բռնեք, ծառեր, դրան բռնեք»:

Դղրդոց, աղմուկ-աղաղակից վախեցած՝ քիչ է մնում տղան թամքից ընկնի, որոշում է ետ դառնալ, ձին ասում է. «Մի վախեցիր, միայն դրանց գոռալ-աղմկելն է, ինձ առաջ քշիր»: Սրտապնդվում, սուրն է աջ ու ձախ քաշում, տանում-բերում, արևի դեմ պսպղացնում և հարվածում է անտառի թագավորին: Մյուս ծառերը, որ տեսնում են իրենց թագավորի սպանվելը, ձայներն ու գոռում-գոչյունը միանգամից դադարեցնում են: Տղան իջնում է ձիուց, մութ ծմակի թփերի մեջ պահած սնդուկն է վերցնում և սլանում դեպի լույսը՝ անտառից դուրս: Ծառերը նորից իրար են զարկվում, կանչում են նրան. «Տղա, դու հաղթեցիր մեր թագավորին, մենք հիմա կենթարկվենք քեզ, ետ նայիր, եթե չնայես, ծառ կդառնաս, շրջվիր»: Տղան հավատում, ուզում է շրջվել, սակայն ձին արգելում է: Հաղթանակած վերադառնում, հասնում է աղբյուրին, ձայն է տալիս աղջկան: Ջրերի թագավորը դուրս է գալիս, համբուրում է տղայի ճակատը: Սնդուկը տանում են, որ Լուսեղենը հագնվի, դուրս գա:

Երբ աղջիկը զարդարված բարձրանում է ջրերի միջից, տղան շվարում է այդպիսի գեղեցկությունից, նրա և իր երազների մեջ ապրող աղջկա այդչափ նմանությունից, հորինած կերպարին տեսնում էր առերևույթ, որին երկար տարիներ որոնել էր՝ երկրից երկիր շրջելով:

Միայն թե տղան վանքապատկան հիվանդանոցում էր պառկած և այս պատմությունը անում էր մյուս հիվանդների ու իրեն բուժող վանական բժշկապետի համար, որ ջրերի թագավորի Լուսեղեն աղջիկը իր կինն է, ինքը չի հորինել նրան, որ նա հիմա կա, իր տանն է ու իր անտառից բերած շորերով է շրջում:

Սակայն նրան ոչ ոք չէր հավատում, համարում էին, որ նա ցնորված է, ինչպես այդտեղի մյուս հիվանդները ու նրանցից ետ չմնալու համար, ինքն էլ բորբոքված ուղեղով այսպիսի մի հեքիաթ է հորինել ու պատմում է բոլորի համար:

 

 

     Ժամանակով խոշոր մի քաղաքում հայտնի Դատավոր էր ապրում: Բոլորը  նրան հարգանքով և ակնածանքով էին վերաբերվում:

Այդ ժամանակ երկրում երկու տարի իրար վրա երաշտ եղավ: Խոտ ու կեր չլինելու պատճառով անասունները սակավանում էին, սով է սկսվում: Ինչքան սաստկանում է սովը, այնքան էլ վատանում էին Դատավորի գործերը: Պարտքատերերն ու պարտք ունեցողները, հարուստներն ու աղքատները, իշխաններն ու ռամիկները մոլեգնող սովի պատճառով ունեցվածք, կահ-կարասի ծախծախում, գալիս, իրար են հավասարվում:

Գողերը, գանձարանների դատարկ լինելու պատճառով, այլևս դռներ չեն կոտրում, ավազակները մեծ ճանապարհին դաշույնները մեծահարուստների կոկորդները չեն խրում, արդարությունը վերականգնելու համար էլ դատավորներին ոչ ոք չի վարձում, նրանք էլ, բոլորի նման, մատնվում են քաղցի:

Մի օր էլ, երբ Դատավորը տան վերջին թանկագին ճենապակե սպասքն է փոխանակում փողոցում շրջող փերեզակի առաջարկած եգիպտացորենի մի թաս ալյուրի հետ, տրամադրությունը շատ է ընկնում և որոշակի զգում է ընտանիքին սպառնացող սովամահության վտանգը: Երկար, համարյա ամբողջ գիշերը նստած է մնում, մտածում և վշտանում է:

Առավոտյան իր որոշումն է հայտնում կնոջը, թե. «Այսպես կկոտորվենք, տեսնում ես՝ հացը թանկ է, տան շունչը պահելու համար միտք եմ արել՝ գնամ օտար քաղաքներ, աշխատանք գտնեմ, գուցե մի բան ձեռքս ընկնի, բերեմ, երեխեքին ապրեցնենք»: Կինը, ճիշտ է, լաց է լինում, ծնկներին է խփում, բայց թե ասում է. «Դու գիտես, – գոգնոցով աչքերն է սրբում, ասում է, – դու խելացի ես, ինչպես որ խելքդ կտրում է, այնպես էլ արա»: Կրակ է վառում, արագ-արագ եգիպտացորենի ալյուրից հունցած խմորով երկու ճադի է թխում, դնում է կապոցի մեջ, կապում է Դատավորի մեջքին, գավազանն է տալիս ձեռքը ու, մինչև պարիսպներից դուրս՝ չորս ջրաղացները, արցունքն աչքերին ուղեկցում է նրան:

Դատավորը քաղաքից երեք, թե չորս ասպարեզ[1]  հազիվ էր հեռացել, մեկ էլ տեսնում է դեղձենիների այգուց մի տասնհինգ տարեկան թեթևաշարժ տղա է գալիս, հասնում: Բարևում են իրար: Հարցնում է. «Դատավոր, Աստված հաջողե, ո՞ւր ես գնում»: «Է՜, որդի, թանկ տարի է, պակասությունների տեր եմ, գնում եմ օտարություն՝ աշխատանք գտնեմ, մինչև սովն անցնի, վաստակածս էլ ուղարկեմ, ընտանիքս ապրի»:

«Դատավոր, – ասում է տղան, – ինձ չե՞ս վերցնի քո ձեռքի տակ, ես էլ որբ տղա եմ, ինձ էլ սովը չի խնայում, քեզ փոքրավոր կլինեմ, գրել, կարդալ գիտեմ, քո թղթերը կլրացնեմ, քեզ համար կերակուր կպատրաստեմ, ձեռներիդ ջուր կլցնեմ, միառժամանակ այսպես կապրենք, մինչև այս թշվառությունն անցնի»:

«Կվերցնեմ, որդի՛, առանց այդ էլ, ինձ մի գրագետ փոքրավոր էր հարկավոր»:

Երկուսն էլ ուրախացած հաջող հանդիպումով՝ շարունակում են ճանապարհը: Տղան հարցնում է Դատավորին, թե ինչ է տանում կապոցի մեջ: Ասում է. «Որդի, այսօր առավոտյան մեր վերջին ճենապակե սպասքն ենք վաճառել, ճանապարհի համար երկու ճադի է դրել կինս»: Տղան ասում է. «Քանի որ արդեն ընկերներ ենք, ահա, մի հաց էլ ես ունեմ, սա էլ դիր քո հացերի հետ, ճանապարհին որ սովածանանք, կուտենք»: Դատավորը հացը վերցնում, դնում է իրենի հետ, դառնում է երեք հաց: Գնում են: Պատանին թեթև ոտք է լինում, ծաղիկ, թիթեռ, ծիտ է տեսնում, վազում է, մեկ առաջ է ընկնում, մեկ՝ ետ: Թռչկոտում, ծիծաղում, վազում է, Դատավորն էլ ոտքը կախ է գցում, մեկ էլ տղան հեռվից տեսնում է, որ նա ինչ-որ բան է ուտում: Ձայն չի հանում, իր խաղն է շարունակում:

Գալիս-հասնում են մի աղբյուրի, արդեն շոգն էլ սաստկացել էր, որոշում են հաց ուտեն, ուռած ոտքերը դնեն սառը ջրի մեջ, մի քիչ էլ հանգստանան: Դատավորը սփռոցն է բացում, երկու հաց է դնում: Պատանին հարցնում է. «Դատավոր, չէ՞ որ մենք երեք հաց ունեինք, ո՞ւր է մեկը»: «Չէ, որդի՛, մենք միշտ էլ երկու հաց ենք ունեցել»: «Դատավո՛ր, հո, երկու հաց քոնն էր, մի հաց էլ ես տվեցի, չեղա՞վ երեք: Չլինի՞ էն մի հացը կերել ես»: «Չէ, ի՞նչ ես ասում, ա՛յ որդի, իմ դատավորական կոչումը վկա, մենք միշտ էլ երկու հաց ենք ունեցել»:   «Դատավո՛ր, եկ, խոստովանիր, որ էն մի հացը դու ես կերել»: «Չէ, ինձ մոտ միշտ էլ երկու հաց է եղել»:

Տղան ինչքան աղաչում, խնդրում, նրա առաջ ծունկ է չոքում, Դատավորը չի խոստովանում: Շարունակում են իրենց ճանապարհը. այս գյուղը, էն գյուղը, այս քաղաքը, էն քաղաքը, փոքր-մոքր դատեր կապելով, սրա-նրա նամակը, բողոքն ու հայցը գրելով՝ գալիս մոտենում են մայրաքաղաքին: Երբ նստում են նավակը, որ նեղուցն անցնեն, հասնեն քաղաք, Դատավորը նավակի կողից ջրերի վրա կռացած՝ ձկներին է նայելիս լինում, տղան այդ պահին հասնում, նրա գլուխը մտցնում է ջրի մեջ, երբ սկսում է բլբլթացնել, մորուքից քաշում, հանում է, ասում է. «Դատավոր, եկ, խոստովանիր, թե էն հացը ո՞վ կերավ»: Դատավորը սրսրթալով ասում է. «Իմ կոչումը վկա՝ ես հաց չեմ կերել»: Մի անգամ, և էլի մի անգամ, տղան նրա գլուխը մտցնում է ջրի մեջ ու խեղդելու չափ պահում, հանում է:    Դատավորը դարձյալ. «Չէ, որ չէ, ես տեղյակ չեմ, ես հաց չեմ կերել»:

Վերջը գալիս, հասնում են մայրաքաղաք, տուն են վարձում, ապրում են: Մանր-մունր գործեր անելով՝ օրվա հացի փող են վաստակում, գոյատևում: Նրանք առավոտից իրիկուն շուկայում էին լինում. վեճերի, կռիվների, խաբեությունների առիթը, ամեն տեղից հաճախ, այնտեղ էր ծագում, և մի քանի լումայով դատեր էին բացվում ու կապվում:

Մի կիրակի օր՝ առավոտյան, շեփոր փչելով արքունի մունետիկը եկավ, հայտարարություն կանչեց, թե. «Թագավորի մինուճար տղան ծանր հիվանդ է, հա՜յ, հարա՜յ, հասե՛ք, ով կարող է լավացնել, թող գա, թագավորը մի խուրջին ոսկի է տալու՝ որպես պարգև»: Տղան, ամբոխին հրմշտելով, մունետիկին է մոտենում, ասում է, որ իրեն տանեն պալատ, ինքը կբուժի արքայազնին:

Երբ բերում են արքունիք, պալատականները, դրանիկ ծառաները, հանդերձապետը, բժշկապետն ու թագավորը տեսնում են նրա պատանեկան հասակը, անմազ երեսը, կասկածանքով են վերաբերվում նրա՝ արքայազնին բուժելու խոստումներին: Տղան էլ է նկատում նրանց ընդգծված թերահավատությունը, խոնարհվում է գահի առաջ, ասում է. «Թագավորն ապրած կենա, եթե չկարողանամ բուժել, կտրիր իմ գլուխը»: Համաձայնվում են: Տղան ու այս անգամ իրեն օգնական դարձած Դատավորը մտնում են արքայազնի առանձնասենյակը: Տղան թևերն է քշտում, լվացվում է, հիվանդի զարկերակն է լսում, ոտք ու գլուխն է ստուգում, ականջն է դնում արքայազնի սրտին, ծոցից նշտարն է հանում, հիվանդի սիրտն է ճղում, ինչ որ կտրելու է, կտրում է, ինչ որ գցելու է, գցում է, ինչ որ կարելու է, կարում է, դեղեր է ցանում, խեժ է քսում, ծուխ է տալիս քթին, հիվանդը սրթսրթալով բարձրանում, նստում է, ասում է. «Ի՜նչ քաղցր քնած էի, ո՞վ զարթնեցրեց»: Դատավորը վազում է դուրս, աչքալուսանք է տանում թագավորին:

Արքան, թագուհին, վեզիր ու նազիր, դրանիկ ծառաներ ու դայակներ գալիս են ներս, տեսնում՝ ճշմարիտ է՝ արքայազնը նստած է անկողնու մեջ, զրուցում է:

Թագավորը հրամայում է, ուրախության, խնջույքի սեղաններ են բացում: Ի՜նչ ուրախություն, ի՜նչ նվագ ու պար, ի՜նչ ողորմություն ու նվերներ են բաժանում աղքատներին: Վանքապատկան գոդենոցներին և ուրկանոցներին էլ առատ, ճոխ կերակուրներ են ուղարկում: Երեք մահապարտների են զնդաններից հանում տոնի առթիվ, թագավորի ներման շնորհն են տալիս ու արձակում: Ամբողջ երկիրն ընկնում է ցնծության մեջ: Դատավորին ու տղային էլ մի խուրջին ոսկի են նվիրում, արքունի կառքով տուն են հասցնում: Դատավորի քեֆին քեֆ չէր հասնի. նոր շորեր է առնում իրեն, գրպանով սերթուկ է կարել տալիս, ոսկեկար մույկեր է հագնում, մայրաքաղաքի դատավորի նման էլ շրջում է քաղաքի հրապարակներում և մարդաշատ վայրերում: Աղմկոտ քեֆեր էր կազմակերպում, ուտում, խմում էր: Գիշերները անառականոցներն էր այցելում, աղքատներին ու նեղյալներին ողորմություն չէր տալիս, քնելուց «Հայր մեր»-ը չէր ասում: Ահագին ժամանակ այսպես, ցոփության մեջ ապրում էր Դատավորը:

Հետո նրանք մի անգամ էլ կիրակի առավոտյան գնացին շուկա և լսեցին, որ մունետիկը բարձր ձայնով կանչում է, թե. «Թագավորի զորավարի տղան ծանր հիվանդ է, հա՜յ, հարա՜յ, հասե՛ք, ով որ նրան բուժի, որպես պարգև երկու խուրջին ոսկի կստանա»: Դատավորը տղայի արգելքները, հորդորները չի լսի, կճիտկնա՝ կաքլորանա, կգնա մունետիկին կասի. «Ես կսաղացնեմ զորավարի տղային, ինձ տար նրա մոտ»:

Տղան խնդրում, աղաչում է. «Դատավոր, ա՛յ հորդ Աստծուն մեռնեմ, վերջ տուր, դու չես կարող այդ բանն անել, գլուխդ կկորցնես, մի անի այդպիսի թեթևամտություն: Տես, հետո չասես՝ չասաց»:

Դատավորը՝ չէ ու չէ, չլսեց: Ասաց, որ դժվար գործ չէ զորավարի տղային բուժելը, ինքը տեսել է, թե նա ինչեր արեց արքայազնի հետ: Հետո երկու խուրջին ոսկին էլ քիչ հարստություն չէ ու պետք չէ ձեռքից բաց թողնել: Մունետիկների առաջն ընկած՝ գնաց ու կանգնեց զորավարի դեմ, ասաց՝ չնայած, որ ինքը Անատոլիա երկրի դատավորն է, բայց արտակարգ բժշկություն գիտի ու կբուժի նրա տղային: «Լավ, և ասաց թագավորի Բագրատ զորավարը, և բուժեցիր որդուս, ասել եմ՝ երկու խուրջին ոսկին կստանաս, սխալվեցիր, չկարողացար՝ կախաղան կբարձրացնեմ»:

Դատավորին տանում են տղայի առանձնասենյակը, նա թևերն է քշտում, անում է նույն՝ կտրելևկապելու գործողությունները, ինչը որ տեսել էր, ինչը որ արվել էր արքայազնի հետ, սակայն հիվանդը մեռնում է: Դատավորը շշմում, մնում է: «Ա՛յ, քեզ բան,և ասում է, և էդ իմ աչքը ինձ խաբեց, էդ ո՞նց էդպես եղավ»:

Սարսափից քաշվում, սենյակի մի անկյունում կուչ է գալիս: Զորավարն ու ծառաները սպասում, սպասում են, լուր չկա, մտնում, տեսնում են՝ իրենց հիվանդը մահացել, փայտացել է:

Թագավորի Բագրատ զորավարը սարսափում է, քիչ է մնում՝ խելքը թռցնի, հետո ոտքը գետին է զարկում, թիկնապահները Դատավորին առաջներն են գցում, լանգերով[2] զարկելով, թրով ծակոտելով՝ տանում, կախաղանի տակն են կանգնեցնում:

Տղան էլ այնտեղ է լինում, տեսնում է, որ պարանը գցեցին Դատավորի վիզը, կախեցին: Նա էլ արդեն լեզուն դուրս է գցել, թպրտում է: Հասնում, բարձրացնում է Դատավորին, թուլացնում է վզի օղակը, հավաքվածներին, հրամանն ի կատար ածողներին ասում է. «Ես կսաղեցնեմ թագավորի Բագրատ զորավարի տղային, ազատեք Դատավորին: Եթե չկարողացա, ինձ էլ նրա հետ խեղդամահ արեք»: Հրաման կատարողներն ու թիկնապահները որոշում են սպասել, լրատար են ուղարկում զորավարի մոտ՝ նրա ասածները հաղորդելու: Իսկ տղան այդ ընթացքում շշուկով խոսում է Դատավորի հետ, դարձյալ աղաչում է, թե. «Դատավոր, ասա, այն մի հացը դո՞ւ ես կերել, ասա, որ քեզ ազատեմ այս փորձանքից»:

Դատավորն ասում է. «Չէ, կոչումս վկա՝ ես հացը չեմ կերել»:

Տղան պարանը բաց է թողնում, նա դարձյալ լեզուն դուրս է գցում, թպրտում, կապտում է: Կրկին բարձրացնում է, շունչն ու խելքը տեղն են գալիս, հարցնում է. «Դատավոր, հացն ո՞վ կերավ, խոստովանիր, թե չէ կթողնեմ, կխեղդվես, մի՞թե չես տեսնում՝ մահը կանգնած է քո գլխավերևը»: Ասում է. «Չէ՛, չէ՛, չէ՛, ես հացը չեմ կերել»:

Այդ պահին վերադառնում են Բագրատ զորավարի մոտ գնացած լրատարն ու թիկնապահները: Դատավորին ժամանակավոր իջեցնում են կախաղանից: Տղային տանում են զորավարի դղյակը: Նա մոտենում է հիվանդին, ինչը որ Դատավորը կտրել, ավերել էր, շինում է, պես-պես խեժեր է քսում, ծուխ է տալիս քթին, փայտացած, մահացածը բարձրանում, նստում է:

Երեք օր ամբողջ քաղաքն ընկնում է ուրախության ու ցնծության մեջ: Երջանկացած զորավարը Դատավորին ու տղային երկու խուրջին ոսկի է տալիս, իր ռազմական ոսկեզօծ կառքով ու թիկնապահներով տուն է ուղարկում, քաղաքի տարածքում առևտրական գործերում էլի շատ արտոնություններ է տալիս: Գալիս, նրանք մի երկու շաբաթ էլ իրենց նախկին կյանքով են ապրում, հետո մի օր տղան ասում է. «Դատավոր, էլ ինչի՞ մնանք օտար երկրում, բոլ ոսկի էլ ունենք, վերադառնանք մեր տները»: Նա էլ այդպիսի մտադրություն ուներ, հավանություն է տալիս տղայի ասածին, իրենց ունեցվածքն ու ոսկին բարձում են երկու ջորիները, բռնում վերադարձի ճանապարհը: Երբ գալիս, հասնում են այն նույն տեղը՝ դեղձենիների այգուն, որտեղ նրանք հանդիպել էին, տղան ասում է. «Այստեղից մեր ճանապարհները բաժանվում են, դու հարավ ես գնում, ես՝ հյուսիս, եկ, ոսկին կիսենք»:

Ոսկին լցնում են գետնին, տղան բաժանում է երեք մասի, Դատավորը զարմանում է երրորդ բաժնի վրա:

«Որդի, – ասում է, – մենք երկուսով ենք, ինչի՞ երեք շեղջ արիր»: «Դատավոր, – ասում է տղան, – այդ մի շեղջը քեզ, մեկը ինձ, էս մյուսն էլ էն հացն ուտողին»: «Վա՜յ, կոչումս վկա, – ասում է Դատավորը, – վա՜յ, ասում է, – էն հացը ես եմ կերել, ոսկու երկու շեղջն էլ ինձ է հասնում»: Որ այդպես է ասում, ոսկիները ամբողջությամբ հող են դառնում, տղան էլ դառնում է աներևույթ հրեշտակ, բարձրանում է երկինք:

 

[1] Ասպարեզ – երկարության չափ = 230, 112 մետրի: [2] Լանգա – ոտքի հարված՝ ետևի կողմից:

 

      Հին ժամանակներում հնարամիտ, ազնվատոհմ ծագումով մի աղվես էր ապրում: Այդ աղվեսը էն աղվեսի թոռան թոռն է լինում, որը ջրհեղեղի ժամանակ մտել էր Նոյի տապանը:

Էս աղվեսը շատ ուսումնական էր, իմաստունների ու գիտնականների հետ էր նստում, վեր կենում, շատ հաջողված ու գեղեցիկ բանաստեղծություններ էր գրում: Եթե ցանկանար, կարող էր թալիսման անել, գիր կապել-կտրել, հեքիմություն էր ձեռքից գալիս, բայց թե գրել էր սիրում և իրեն տրվածը համարում էր վերին ուժերի կողմից ուղարկված խորհուրդ: Համառորեն, անխոտոր գնում էր իր ճանապարհով, տքնում և բարձրարժեք գործեր էր ստեղծում:

Չնայած որ աղվեսը մեծ ուսման տեր էր, գիտակ էր ամեն բանի և շատ հետաքրքիր, կարդացվող պոետ էր, սակայն նրա՝ մեկը մյուսից խորհրդավոր, ձեռքից ձեռք փոխանցվող գրքերը հաց չէին բերում,  նա տարին` տասներկու ամիս քաղցած էր լինում:

Օրերից մի օր էլ, երբ պարտքատերերը ծեծում են, հայհոյելով դատարան են քարշ տալիս, սկսում է կասկածել իր իմաստության գրած բանաստեղծությունների արժեքավոր լինելուն: Կասկածը աստիճանաբար մաշում է հաստատակամությունը, ինչպես որ ջրի կաթիլն է, գիշեր ու զօր ընկնելով, գլաքարը ճաքեցնում: Մշտական քաղցը սասանում է հավատը առեղծվածի նկատմամբ:

Ասում է. «Իմ իմացած գիտությունը, բանաստեղծությունները ինչի՞ են պետք, եթե ես անընդհատ սոված եմ: Բարձրանում եմ սար, ծաղիկ եմ տեսնում, իջնում եմ ձոր՝ փափուկ խոտ, բայց այս արժեքներն ինձ համար սնունդ չեն դառնում, ես դարձյալ քաղցած ու մերկ եմ մնում: Հողագունդը ունայնություն և տխրություն է, սակայն նրան իբրև դրախտ են փառաբանում բանաստեղծներն ու նկարիչները: Գուցե ամեն բան թողնեմ, գնամ աշխարհից աշխարհ, քաղաքից քաղաք, անապատից անապատ, իսկական դրախտը անպայման մի տեղ պիտի որ լինի, և իմ գիտելիքների, իմացությունների շնորհիվ հնարավոր չէ, որ մի քիչ դրամ չվաստակեմ»:

Ճանապարհ է ընկնում աշխարհի չորս ծագերը՝ հյուսիսը, հարավը, արևելքն ու արևմուտքը, ոտքի տակ է տալիս: Մի անգամ էլ, երբ լեռնային հովիտներով էր անցնում, մեկ էլ իր դիմաց մի այգի է տեսնում՝ ջրավազան-շատրվաններով: Բազմազան զվարթացնող բուրմունքներով ծաղիկներ՝ մանուշակ, հազրեվարդ, նարգիզ ու շուշան, բալասան ու յոթ եղբոր արյուն: Անհաշիվ թռչուններն ու երգող հավքերը այնպես են երգում, որ մարդ քարանում, այլևս չի ցանկանում տեղից շարժվել: Բազմատեսակ մրգերն են երփներանգվում ծառերի ճյուղերին, պայթում իրենք իրենց հասունությունից, հմայում են մարդու: Քանի որ աղվեսը շատ բանիմաց էր ու զգացմունքային, միանգամից գլխի է ընկնում, որ հասել է դրախտին, հենց դա է, որ կա՝ Եդեմի այգին: Վերադառնում է նրան լքած հավատը, լցվում է խինդով, շրջում է դրախտը ծայրից ծայր, միաժամանակ, արեգընդդեմ եղած պտուղներից համտես է անում, նույնիսկ մի քիչ էլ շատ է ուտում, փորը սկսում է թեթև ցավել: Պառկում է խոտերին, թավալվում, ուրախանում է, ծիծաղում, երգում է: Հետո ոտքի է կանգնում, ասում է. «Իմաստունները փորձով գիտեն, որ շատ ուրախությունը իր հետ շատ տրտմություն է բերում: Ճիշտ կլինի՝ մի քիչ էլ թափառեմ, տեսնեմ էլ ինչ կա, ինչերի կհանդիպեմ»:

Ահագին որ գնում, հասնում է դրախտի կենտրոն, մեկ էլ տեսնում է կենաց ծառն իր բոլոր պտուղներով՝ շլացնող, գայթակղիչ, իսկ նրա տակ մի թակարդ է դրված՝ կեռին դմակ՝ տեսակ-տեսակ համեմունքներով համեմված, խայծը գայթակղության: Կերակուրն անդիմադրելի հմայքով ձգում է, մի անտեսանելի ուժ մղում, տանում է նրան դեպի խայծը: Բերանի ջրերն են գնում, չի կարողանում զսպել, դմակի բարերար ազդեցության հետ կապված հազար ու մի պատմություններ է հիշում՝ թե աղիներ է մաքրում, լյարդ է սաղացնում, խուլ ականջ է բուժում, ճողվածք է կպցնում, դեղին մաղձն է թափում: Հեռվից այնպես է գայթակղում դմակը, այնպես է ձգում, որ ուզում է վերցնել, սակայն նորից հիշում է իմաստունների խոսքը, թե. «Գիտուն աղվեսը երկու ոտքով է թակարդն ընկնում»: Բարձրաձայն խոսում է ինքն իր հետ, ասում է. «Սա այն հացն է, որի համար շատ զորավարներ են գլուխները հողին դրել, գիտնականներ են քունը կորցրել, կանայք են ամուսիններին դավաճանել, գողերը կոկորդներ են կտրել, բանաստեղծներ են իրենց տողերից հրաժարվել, ամրակուռ բերդերի ու քաղաքների դարպասների բանալիներ են թշնամիներին հանձնվել, ահա դրախտը, ահա նրա հացը, ահա դմակը՝ ինձ սպասող մահը»:

Այս երկար մենախոսությունից հետո, ինչպես ամեն մի մահկանացու, իր ճակատագիրը չտեսնելու տալով, իմաստություններ ասելով, ինքն իրեն հուսադրում էր, թե՝ չէ որ վաճառականներն իրենց ունեցվածքները նավերին բարձած՝ փոթորկած ծովերով օվկիանոսներով են նավարկում, բայց դարձյալ հասնում են իրենց երազած ափերին: Մարդ որ փշից վախենա, ինչպե՞ս է վարդից հոտ քաշելու: Լավ լողորդը ծովի հատակը որ չսուզվի, ինչպե՞ս է այնտեղից մարգարիտ հանելու: Հասկանում է, որ մահվան դեմ հարկավոր է մահով ճանապարհ բացել: Դրախտից դուրս է գալիս, բարձրանում է սարերը, կածաններ է ոտքի տակ տալիս, մեկ էլ հանդիպում է իր որոնած մահին՝ ոսկրոտ, չորացած աչքերով, խելքից պակաս մի երկար գայլի: Բարև է տալիս, բարև է առնում: Հարցնում է. «Գել ախպեր, էս որտեղի՞ց ես գալիս, երեսիդ սև է իջել, աչքերդ պղտոր են, շունչդ կտրվում է, փորդ կպել է կողերիդ, բուրդդ թափվում է»:

Գայլը ռնգախոս չէր, բայց սովից ուժասպառվել, քթի մեջ էր խոսում, ինչ-որ բան էր ասում, աղվեսը չէր հասկանում՝ ինչ է ասում, նորից ու նորից էր հարցը տալիս: Գայլն ասում է. «Քո բարևը գրոշ չարժե, դու ասա՝ ինչպե՞ս հաց ճարենք»: Աղվեսն ասում է. «Տեսնում եմ, որ քաղցը նեղում է քեզ, եկ գնանք տուն, այսօր ինձ հյուր եղիր»: Ուրախությունից պեծկլտում են գայլի աչքերը: Վերադառնում են՝ նա օրորվելով, աղվեսը թռչկոտելով: Գալիս, հասնում են այգուն, աղվեսը թռչում է ցանկապատին, քաշում է նրան վեր, մտնում են ներս: Ասում է. «Աղվես, շատ գեղեցիկ այգի ունես, բայց չգիտեմ՝ ինչո՞ւ վախենում և ափսոսում եմ, որ եկել եմ: Հանկարծ այստեղ չմեռնե՞մ անտեր-անտիրական, ի՞նչ կարծիքի ես, չե՞մ մեռնի»:

Աղվեսն ասում է. «Ի՞նչ պիտի լինի, մի ափսոսա: Աշխարհում երեք ափսոսալու բան կա՝ կույրի առաջ լույսը բռնելը, արևի դեմ ճրագ վառելը, մյուսն էլ էն է, որ հողագնդի վրա գիտունը ապրում է անգետի հետ…»: Գայլը հիացմունքով բացականչում է. «Ամեն ինչ ճիշտ մեկնեցիր, եղբայր, գայլի անունն է դուրս եկել, բայց աղվեսի գեղեցիկ խոսքերն են աշխարհ կործանում: Մի ժամանակ էլ ասին, թե գայլն է իսրայելցի Հովսեփին կերել, բայց իրականում, ամբողջ աշխարհն էլ գիտե՝ եղբայրները Հովսեփին ծախեցին Մսրա քարավանատիրոջը, բայց մահը վերագրեցին գայլի գիշատչությանը, սակայն ճշմարտությունը պահանջում է ասենք, որ գեղեցիկ խոսքը Հովսեփի հորը՝ Հակոբին խաբեց, այսինքն, աղվես եղբայր, քո գեղեցիկ ասածը և  խորամանկությունն արեցին իրենց գործը»: «Ճշմարիտ է,- ասում է աղվեսը,- խորամիտ, գեղեցիկ, փառասեր և ոգեղեն խոսքի միջոցով մենք կարող ենք զորեղներին միմյանց հետ կռվեցնել ու թշնամի հզորներին հաշտեցնել, աստվածային ներշնչումով գրված բանաստեղծության տողով չսիրող սրտեր կկապենք, աշխարհի մարդու ներսից մահվան սարսափը կհանենք, երկար ժամանակը կարճ, կարճը երկար ժամանակ կդարձնենք»: Գայլն ասում է. «Մեզ էլ մեր ուժը՝ սփռած մահն է պատիվ բերում, – ասում է, – օրինակ՝ իմ մեծ պապը, ողորմի հոգուն, զռլամա մի գայլ էր, երկու եղնիկ էր միանգամից բռնում, մեկն ինքն էր ուտում, մյուսն էլ տուն էր հասցնում, ես հենց այդ գայլի թոռան թոռն եմ»:

Այսպես, հին բարեկամների նման խոսելով, գալիս, հասնում են դրախտի կենտրոն՝ ծառին, որի տակ դրված էր թակարդը:

Քաղցած գայլ և համեմված դմակ. բերանի ջրերն են գնում, մթագնում է ուղեղը, քիչ է մնում ուշաթափվի, ուզում է դմակը վերցնի, աղվեսը խորհուրդ է տալիս, ասում է. «Գայլ, մի քիչ համբերիր, մինչև ջուր բերեմ, սար ու ձոր, քաղաքից քաղաք ես թափառել, թաթերդ լվա, նոր հաց կեր, այդ ընթացքում ես էլ սեղանը կբացեմ, դանակ-պատառաքաղ, ափսեներ կդնեմ, կրթված իմաստունների նման նստենք, հաց ուտենք»:

Կուժն է վերցնում, իբրև թե գնում է ջրի, սակայն գայլն այլևս չի կարողանում համբերել, պնչերն է փքում, քիթն է ֆսֆսացնում նետվում է դմակի վրա. թակարդն էլ փակվում է, մնում է մեջը: Աղվեսը մոտենում, հանգիստ վերցնում է դմակը, առանց շտապելու սկսում է ուտել: Իսկ գայլը, հազիվ զսպելով ոտքերի ու մեջքի ցավը, մեղադրելով նրան խարդախության մեջ, անիծում է:

Աղվեսն ասում է. «Տո, լոլոզ, կեռպոչ հիմար, դու հիմա ես խոսում խաբեության մասին: Իսկ երբ քեզ առածների ու առակների միջոցով խորհուրդներ էի տալիս, ինչո՞ւ ականջ չէիր դնում: Բորբոքվել էիր ինքդ քո աչքածակությունից: Բոցավառվեցիր դրախտի փայլից, չդիմացար, կլլեցիր խայծը, մի՞թե ես մեղք ունեմ»:

Մի քիչ էլ մտածեց և իր մենախոսությունը գայլի թակարդի առաջ ավարտեց այսպես. «Գայլ ախպեր, այս հողագնդի վրա բոլորը դատապարտված են մենության, մեզանից ամեն մեկը հանկարծ մի օր հայտնվում է թակարդում: Եվ հիմա ես այստեղից ուր էլ գնամ, սար ու ձորեր, թե դրախտներ, ինձ էլ թակարդն է սպասում»: Ու գայլի համար լացելով՝ գնում, հեռանում է դատաստանի տեղից: Նրանից հետո մի մարդ է գալիս, տեսնում է՝ երկար, նիհար, մազաթափ մի գայլ է թակարդն ընկել, կանչում է այգու մշակներին, բոլորով քարկոծում են նրան, մուշտակ կարելու համար մորթազերծ են անում:

     Ժամանակով մի ծեր արքայի է տանում մահը: Թագավորությունը մնում է տղային: Էս տղան էլ իր հասկացածի չափով, ինչքան որ խելքը կտրում է, այդ կարողությամբ էլ, կառավարում է երկիրը:

Քանի ժամանակն անցնում է, ժողովուրդը տեսնում է, որ թագավորը չի կարողանում թագավորել:

     Քաղաքի ծերերը, փորձ ունեցողները, իմաստունները հավաքվում են խորհրդի, թե ինչ անեն, որ թագավորին օգնել կարողանան: Երկրի հարստությունը, հանքատները և ունեցվածքը ճիշտ օգտագործելու առաջարկություններ են մշակում: Բայց թե թագավորը ոչ մեկի խորհուրդը չի լսում, դարձյալ անում է իր իմացածի պես, իսկ ժողովրդի վիճակը օրեցօր ավելի է ծանրանում: Քաղաքներն ու գյուղերը լցվում են տեղից տեղ թափառող աղքատներով, մուրացկաններով, շներով ու կատուներով: Մսավաճառի կրպակում էլ էշի գլխի գինը քառասուն ոսկի է դառնում: Տերության ծերերը, փորձ ունեցողներն ու գիտնականներն էլ սկսում են թագավորին հասարակական տեղերում և հրապարակներում քննադատել ու թերությունները մատնացույց անել: Թագավորն էլ իր լրտեսներին, հասարակական գործերով զբաղվող կառավարչին հանձնարաություն է տալիս՝ առանց աչք ծակող միջադեպերի, աստիճանաբար, նրանց վարկաբեկող պատմություններ հորինել ու աքսորել երկրից: Ինչքան էլ արքունի խորհրդականները, մաղխազը[1], Հայր Մարդպետը թագավորին հորդորում, խորհուրդ են տալիս, որ հարկավոր է ծերերին, փորձ ունեցողներին և իմաստուններին պահել, երկիրը նրանցով է հասակ քաշում, թագավորը չի լսում:

     Երեք տարվա ընթացքում տերության մեջ այլևս իմաստուն մարդ մնացած չի լինում: Իննսունինը տարեկան վերջին գիտնականն էլ մեղադրվելով՝ «Ինքն իր իմաստությանը սիրահարված լինելու համար», Ավագ շաբաթ քշվում է երկրից:

     Հենց այդ օրերին էլ հացթուխը, լուսումութին գործի գնալիս, բրնձի պահեստների պատերի տակ, կոկորդները միանման կտրած, տասը մարդ է տեսնում: Հաջորդ գիշերը քարվանատներից, օտար երկրներից առևտրական գործերով ժամանած, յոթ ճանաչված վաճառականներ են անհետանում:

     Մի հայտնի իշխան, մի հոգևորական, մի ջրկիր, մի ծառա է անհետանում, մի կաթ ծախող, մի ձի, մի ջորի է կորչում:

     Ասողներ էլ են լինում,  թե թագավորի ծաղրածուն էլ է չքացել:

     Ասում էին՝ օրենք չլինելուց է, ոմանք էլ ասին՝ անկառավարելիությունից է, երրորդները, թե՝ կաշառակերությունից է:

     Հենց այդ ժամանակ էլ երկրորդ լուրը ակնթարթորեն ու միանգամից տարածվեց, որ վիշապը մտել է քաղաք, ու բոլորը սահմռկեցին:

     Փակեցին դուռ, լուսամուտ, ոչ մեկն էլ տնից դուրս չէր գալիս: Պտտվող լուրերի համաձայն, իբրև թե թագավորի ուղարկված մարդիկ ու զորքն էլ ոչինչ չեն կարողացել անել, ոչ հաջողվել է սպանել նրան, ոչ էլ քաղաքից քշել: Արդեն չորրորդ օրն էր՝ վիշապն ընկած էր քաղաքի մեջ և կանգնեցրել էր հասարակական կյանքը. ոչ ոք տնից դուրս չէր գալիս, անգամ հացի կրպակներն էին փակ, նույնիսկ տաք կտուրներին շրջող կատուներն էին չքացել:

     Սակայն քաղաքում Հովան անունով մի հարբեցող ազնվական կար, որ քամահրանքով էր վերաբերվում օրենքներին ու պահանջներին և ապրում էր շվայտ կյանքով:

     Երբ թագավորի հրամանով, ակնավաճառության մեջ զեղծարարության մեղադրանքով, նրա ծեր հորն էլ աքսորի կարգադրություն արեցին, Հովանը խախտեց արքունի հրամանը, հորը թաքցրեց քաղաքից դուրս իր առանձնատանը ու բոլորից գաղտնի հոգաց և խնամեց նրան:

     Սակայն վիշապի հայտնվելուց հետո, արդեն չորրորդ օրն էր, ինքն էլ չէր  կարողանում դուրս գալ: Հինգշաբթի հասկացավ, որ այլևս չի կարող համբերել, արհամարհելով փորձանքը, մթնով ելավ տնից, կերակուր հասցրեց արդեն ուժասպառ հորը: Ծերունին էլ մտածում էր, թե որդին միգուցե ուրացել է իրեն:

     Հերթական այցերից մեկի ընթացքում Հովանը պատմեց հորը, թե ինչ փորձանք է եկել քաղաքի բնակիչների գլխին, որ թագավորի խոստացած մի քաշ ոսկին անգամ ոչ մեկին չի ոգևորում, որպեսզի վիշապին քաղաքից քշեն:

     Ծերունի իմաստունն ասում է. «Որդի, նրան ոչ սուրը կկտրի, ոչ վաղրը[2] կճղի, ոչ էլ նետը կծակի, որովհետև նա չի երևում, անգո է, բայց ամեն տեղ է, ներծծվել է քաղաքի ու մարդկանց մեջ: Վիշապին գտնելու համար հայելի է պետք: Երբ վերադառնաս տուն, էն մարդաբոյ հայելին կվերցնես, առավոտյան, արևածագի հետ դուրս կգաս հրապարակ ու կպահես մարդկանց դեմ: Նրանք հայելու մեջ իրենց դեմքից բացի էլի բան կտեսնեն»:

     Տղան հասնում է տուն, պատրաստվում մենամարտի:

     Առավոտյան հայելին ձեռքին քայլում է քաղաքի փողոցներով, վիշապին է որոնում: Մարդիկ իրենց փակ դռների ճեղքերից և լուսամուտներից նայում են տղային ու ծաղրում: Բոլորն էլ գիտեին, որ նա իրենց քաղաքի հարբեցողն է ու անառակը: Թերահավատները մտածում էին, որ, էսա, ուր որ է, վիշապը հափռելու է նրան, և իրենք լսելու են պատառոտվող մարդու աղիողորմ ճիչերը: Սակայն անցնում է այդ օրը, հաջորդ կեսօրին թագավորն իր թիկնազորով և պալատականներով դուրս է գալիս արքունի հրապարակ՝ տեսնելու, թե ինչպես է անառակ հարբեցողը հայելիով վիշապին որսում:

     Քառաձի արքունի սպիտակ կառքը կանգնում է շատրվանների մոտ, մունետիկները թագավորի գալստյան փողեր են փչում, ծառաները ոտքի տակ բարձ են դնում, իջնում է թագավորը, մոտենում է տղային, արևի շողքը հայելուց անդրադառնում է աչքերի մեջ, ցնցվում, ետ-ետ է գնում, իսկ նա, հայելին արևին դեմ արած, էլի է գնում դեպի թագավորը: Արքան այնտեղ հանկարծ տեսնում է իրեն ու էլի ինչ-որ բան, մերկացնում է սուրը, հետո շրջվում, սկսում է փախչել, հասնում է ձորակին, այդ պահին ոտքի տակից քար է գլորվում, ժայռից ընկնում, մեռնում է:

     Հովանի հայրը՝ ծերունի իմաստունը, քաղաք է վերադառնում. արդեն տներից, թաքստոցներից ու խավար նկուղներից արքունի հրապարակ լցված ժողովուրդը ցնծության երգեր է երգում, աղավնիներ է թռցնում, ճառասացները ելույթներ են ունենում: Հովանի հորն էլ խոսք են տալիս, խնդրում են, որ ժողովրդին խաղաղեցնի: Նա էլ արքայի և հրեշի մասին է խոսում, ասում է. «Իրեն թագավորը հայելու մեջ տեսել էր, արդեն վիշապի վերափոխված, դրանից հանկարծահաս սարսափը խելագարացրել  էր նրան ու քշել քաղաքից, հասցրել մահվան անդունդը: Ասում է. «Եթե մի երկրի մեջ չի հարգվում ծերը, գիտնականն ու իմաստունը, կաշառակերության, խաբեության, աղքատության, վախի, բամբասանքի, առևանգումների տեսքով քաղաք է մտնում աներևույթ վիշապը և կուլ է տալիս բոլորին»:

     Հրապարակում հավաքված ժողովուրդը տեսնում է, որ իմաստուն ծերունու խոսքերը ճիշտ են և նրա խորհրդով էր, որ Հովանը վիշապին հաղթեց: Չնայած նրա առաջացած տարիքին, իրենց թագավոր են կարգում:

[1] Մաղխազ- թագավորի թիկնապահ զորքի հրամանատար: Նրա պարտականության մեջ էր մտնում նաև արքունի պաշտպանությունը: [2] Վաղր – սրի մի տեսակ

     Ժամանակին աշխարհի վրա ապրում էր Խոսրով թագավորը: Նա հարուստներից հարուստ թագավոր էր և չուներ իրեն հավասարը: Շատ գործերի էր ձեռնամուխ եղել՝ պալատներ ու ապարանքներ էր կերտել, պտղաբեր այգիներ էր տնկել, պարտեզներ ու ծաղկանոցներ էր շինել: Մայրիների խիտ անտառներ ուներ և դրանք ոռոգելու համար ջրամբարներ էր կառուցել: Գերեվարած ծառաներ և աղախիններ ուներ, որոնք նրա համար ընդոծիններ էին ունենում: Եվ այնքան շատ էին տափաստաններում արածող նրա նախիրներն ու հոտերը, որ արևելքի, արևմուտքի թագավորները միասին այդքան հարստություն չունեին:

     Իսկ հարավի և հյուսիսի հզոր թագավորներին ու տերություններին հարկատու էր դարձրել, նրանցից գանձած արծաթը, ոսկին անհամար չափերի էր հասնում:

     Արքունիք՝ ճաշի հյուր կանչված մեծատոհմիկ ազնվականներն ու իշխանները, նրա շուրջը չորս հարյուր բարձերի էին նստում, իսկ ստրկության բերված տղամարդ, կին մատռվակները արծաթե ու ոսկեղեն սպասքով սպասարկում էին նրանց: Գուսանները, երգիչները և երգչուհիները, կաքավելով ուրախացնում էին մեծամեծերին:

     Եվ նա ավելի մեծ էր թագավորների մեջ, ովքեր եղել էին իրենից առաջ ու նաև նրանցից, ովքեր հիմա էին թագավորում:

     Մի օր դրանիկ ծառաները փող են հնչեցրել, հանել են արգելափակոցներից որսկան շներին ու բազեներին, երեներ որսալու ցանցեր են վերցրել, արքունի դարբինները պայտեր են կռել՝ պայտ գցած ու չպայտած ձիերի համար:

     Եվ Խոսրով թագավորն իր լավ բարեկամ Ֆահրադ դյուցազնի հետ որսի է ելել: Ֆահրադ դյուցազունն ամբողջ արևելյան աշխարհին հայտնի էր որպես իմաստուն զորավար: Դեռևս ոչ մի ճակատամարտ տանուլ չէր տվել: Դեպքեր էին եղել, որ, անգամ փոքրաթիվ զորքերով, կռվել էր վայրի, լեռնական ցեղերի դեմ: Նույնիսկ ամենահզոր տերությունների վրա, իրենց հանկարծակի հարձակումներով, ահ ու սարսափ տարածող խիտիոններին, մազքուտներին ծնկի էր բերել, հարկատու դարձրել, և նրան անվանում էին պատերազմների հերոս:

     Խոսրով թագավորն ու Ֆահրադ զորավարը՝ երկու բարեկամներով, դուրս էին եկել երկիրը շրջելու և որս անելու: Հոգնեցրել էր նրանց պալատական միօրինակ, զեխ կյանքը:

     Քամու թեթևությամբ թռչող խելահեղ նժույգների սմբակների տակ էին տալիս սարեր ու ձորեր: Եղնիկներ, ինձեր, լորեր և կաքավներ էին նետահարում:

      Իսկ հոգնաբեկ, դիպվածալի օրվա վերջում արքունի զինանշանով վրանն էին խփում դրանիկներն1 ու ծառաները. նրանք նստում էին խարույկի կողքին ու մինչև լուսաստղի ծագելը զրուցում էին և հարցեր մեկնում:

     Այդպիսի մի գիշեր Խոսրով թագավորը՝ դեմքին տարօրինակ թախիծ ու տխրություն, Ֆահրադին էր պատմում անցյալ օրը իր տեսած երազը: Ասում էր. «Խորհրդավոր մի երազ էր, հիմա էլ, որ հիշում եմ, քրտինք է իջնում մեջքովս, – ասում է, – մի գեղեցիկ եղնիկի հետևից էի ընկել, քարքարոտ մի տեղ հասա, քաշեցի նետ-աղեղը ու խփեցի. եղնիկը թավալվում էր արյան մեջ և այնպես էր բառաչում, որ սարսափից ճչացի, արթնացա քնից»:

     «Երազդ ի բարին, արքա, – ասում է Ֆահրադը, – բայց գիտե՞ք՝ ինչն է զարմանալի, որ դուք պատմում էիք, ես կարկամել էի, թե ինչպե՞ս է հնարավոր, որ երկու մարդ նույնանման բաներ տեսնեն, – ասում է, – իմ երազում էլ մի եղնիկ էր հայտնվել, սուրում էր անծայրածիր դաշտերով, ես էլ՝ ետևից, այնքան հետապնդեցի՝ գնաց մի սարի դեմ առավ ու այլևս տեղ չուներ գնալու, հանկարծ գեղեցկուհի աղջիկ դարձավ, ասաց.

     -Որսորդ, դու վերադարձիր տուն, ուղարկիր մորդ, թող գա, ինձ քեզ համար, ուզելու:

     Խոսրով թագավորը հոնքերն է կիտում, ընկնում մտածմունքի մեջ: Ֆահրադն ասում է. -Թագավոր, իզուր տխրեցիր, ընդամենը երազ է, որի նմանը մարդ հազար է տեսնում, – ասում է, – մեզ մնում է, որ ասենք՝ երազն ի բարին»:

     Թագավորի երեսին ծիծաղ է գալիս, զրույցների ու պատմությունների ընթացքում աստիճանաբար խաղաղվում են: Երբ լույսը բացվում է, Խոսրով արքան հրամայում է, ծառաները սայլերն են լծում, որսը բարձած՝ վերադառնում են մայրաքաղաք: Իսկ իրենք Ֆահրադի հետ գնում են Սպեր գավառ՝ երկրի հանքատների վիճակն իմանալու և ժողովրդի ապրելակերպի հետ ծանոթանալու: Մինչև մութն ընկնելը մտնում են մի փոքրիկ քաղաք, երբ իջնում էին փողոցով, տեսնում են դարպասից մի գեղեցիկ աղջիկ է դուրս գալիս: Աղջիկ, բայց ի՞նչ աղջիկ, թե արև ասես, արևն ի՜նչ, թե լուսնյակ ասես, լուսնյակն ի՜նչ:

     Այդպիսի գեղեցկուհի նրանք դեռ երբեք չէին տեսել: Երկու որսորդներն էլ ձիերի վրա մեխվել էին, չէին կարողանում շարժվել: Երբ ուշքի են գալիս, Խոսրով արքան սկսում է ձին խաղացնել, ծառս հանել, դոփել տալ, խոնարհեցնել աղջկա առաջ:

     -Հողագնդի գեղեցկուհի, ի՞նչ է անունը քո,և հարցնում է արքան:

     -Բամբիշ:

     -Աննման ես, և գեղեցիկ է անունը քո, Բամբիշ, թագավորը խոնարհվում է քո առաջ: Որս էի արել, հիմա էլ գնում էի երկրի դրությանը ծանոթանալու, բայց քեզ տեսնելուց հետո անիմաստ են դառնում որսն էլ, երկիրն էլ, արդյոք չե՞ս դառնա իմ աշխարհի թագուհին»:

     Ժպտում է Բամբիշը, ծիծաղելով ասում է. «Արքա, ճշմարիտ է, երբ որ մարդ սիրահարվում է, կորցնում է գլուխը: Բայց զարմանում եմ, ինձ դեռ չես էլ ճանաչում, թագավոր ես, ինչո՞ւ ես թեթևանում և սիրտդ այդքան շուտ բացում: Չնայած բազում ծառաներ, աղախիններ, հարճեր, պարուհիներ ունես, որոնք շատ ընդոծիններ[1] են ունեցել քեզ համար, այնուամենայնիվ, թագավոր, երևում է՝ դու կին չես տեսել: Սիրտը որ չսիրեց, նրա համար անգամ թագավորը կամ հող է կամ ցեխ»:

     Բամբիշի գեղեցիկ, խորիմաստ պատասխանը զարմացնում է Ֆահրադին, բայց մտքի մեջ մի քանի անգամ ասում է. «Խոսրով, երազն ի բարին»:

     Իսկ թագավորն էլ նկատում է, թե աղջիկն ինչպես է հմայլվել դյուցազնով, ինչպես է նայում Ֆահրադին: Խոցված՝ բաց է թողնում սանձը, փոքրիկ քաղաքի սալարկված նեղ փողոցներում պայթում է սուրացող նժույգի խելահեղ վազքը:

     Ֆահրադը ոսկեկուռ, զինանշանով, վարազագիր իր մատանին է թողնում Բամբիշին: Դա նշան էր, թե նա իրեն պիտի սպասի:

     Իսկ Խոսրով արքան վերադառնում է մայրաքաղաք, փակվում արքունիքի առանձնասենյակում: Դրանիկները, ծառաներն ու պալատականները գիտեին՝ այդ մենությանը ինչ զայրույթ է հետևելու, և բոլորն իրար հետ շշուկով էին խոսում: Ծեր սենեկապետը[2] մտնում, խոնարհվում է նրա առաջ, ասում է. «Արքա, դու իմ ծնկների վրա ես մեծացել, քո ծնված օրից մինչև այսօր քեզ չեմ տեսել այդչափ զայրացած, ի՞նչ է պատահել: Կիսիր ինձ հետ մտահոգությունդ, որ քո բեռը թեթևանա»:

     Եվ Խոսրով արքան ամբողջ կատարվածը պատմում է իր ուսուցիչ Վզըրմիր սենեկապետին:

     Ծերունին ուշիուշով լսում է նրան, պատմության վերջում կիտում է հոնքերը, ճակատն է շփում, ասում է. «Թագավոր, միանշանակ պարզ է՝ աղջիկը սիրել է Ֆահրադին, սակայն դու քո հույսը չպիտի կտրես,- ասում է,- իմաստունները նաև այսպիսի միտք են ասել, թե. «Որտեղ որ ուժն է, սերը վազ է տալիս այնտեղ»: Իմացած եղիր, թագավոր, դարեր այսպես է եղել, դարեր այսպես կլինի»: Ասում է. «Թույլ մի տուր, որ քո մեջ տարակուսանքը հաղթի, հստակ է քո նախնիներից ժառանգած դաստիարակությունը, դու գլուխն ես, Ֆահրադը՝ ոտքերը: Դե հրամայիր, տեր արքա, ուր ուզես, նրանք կգնան այնտեղ»: «Միանգամայն ճիշտ ես ասում, Վզըրմիր սենեկապետ: Եթե դուրս գամ նրա հետ կռվելու, չի լինի, կմնամ ամոթով, դեռ մանկուց քանի-քանի անգամ, խաղերի ժամանակ, մեջքս գետին է դրել: Իսկ եթե սպանել էլ տամ, դարձյալ չի լինի, որովհետև, երբ թագուհին, կաթ չունենալը պատճառ բռնած, ինձ այլևս կուրծք չէր տվել, Ֆահրադի մայրն է կերակրել, կասեն՝ կաթնեղբորը ոչնչացրեց: Ի՞նչ անել, խորհուրդ տուր, Վզըրմիր ուսուցիչ»: «Չէ, Խոսրով արքա, դու ոչ դյուցազնի հետ կկռվես, ոչ էլ նրան սպանել տալով՝  քո կերած կաթը կհարամես, պարզ է նաև, որ մի կինը երբեք երկու ամուսին չի ունենա,- ասում է,- արքա, կանչիր Ֆահրադին և պայման դիր»:

     Խոսրովը այդպես է անում, հրավիրում է նրան արքունիք: Ճաշում են միասին, դուրս են գալիս պարտեզ զբոսնելու, մայրիների պուրակով հասնում են շատրվաններին. աշխարհի ու երկրի քաղաքականության մասին են խոսում, հետո թագավորն ասում է. «Ֆահրադ, դու իմ կաթնեղբայրն ես, չեմ ուզում մի աղջկա պատճառով այդ կաթը պղծել: Եկ, ամեն մի հարց խաղաղ լուծենք. քեզ տասներկու ամիս՝ երեք հարյուր վաթսունհինգ օր ժամանակ, վերցրու քլունգ ու բահ ու գնա Բիսութուն սարը ծակիր: Եթե այդ ժամանակաընթացքում ծակեցիր-անցար, աղջիկը քեզ լինի, չկատարեցիր պայմանը, կմնա ինձ. ճիշտ կլինի՝ համաձայնվես, Ֆահրադ զորավար»: Ասում է. «Արքա, այդպիսի պայման դնելու համար, երևում է, որ դու միայնակ չես մտածել, խորհրդատուներ են եղել: Բայց Բամբիշի սիրո համար ինչ պայման էլ լինի, ինձ համար ընդունելի է»:

     Հեռանում է արքունիքից Ֆահրադ դյուցազունը. մի տարվա պաշարն ու գործիքները բարձում է սայլերը, գնում, վրան է խփում Բիս սարի ստորոտում: Գիշերը ցերեկ է անում, ցերեկը՝ գիշեր: Տաքին պաղն է փոխարինում, ամռան բերքահավաքն է լինում, աշուն է գալիս, պաղ անձրևներն են սկսվում, արագիլները տաք երկրներ են չվում, Ֆահրադի մորուքն էլ երկարում, արդեն գոտուն է հասնում, իսկ նա դեռ էլի գիշերն ու ցերեկը մեկ արած՝ փորում է:

     Մի օր նրա մոտ է գալիս ծերունի համհարզը, ով նրա հետ անապատներ և ջրեր էր կտրել, ազգեր ու ցեղեր խոնարհեցրել, պարզկա ցուրտ գիշերներին կրակի մոտ էր նստել, հուսահատության պահին մտքի ուժ էր տվել, սրի կտրած վերքերին սպեղանի էր դրել: Նրան ասում է. «Ֆահրադ, որդի, երկար տարիներ քեզ եմ ծառայել ու մարտի դաշտում քո մտքի թռիչքն ու բազկի զարկն եմ տեսել: Տեսել եմ, թե ինչպես քո խելքի շնորհիվ լեռնական վայրի ցեղերի առաջ փակեցիր Ճորա պահակը[3]: Բերդերի ու ամրակուռ պարիսպների խորտակվելն եմ տեսել քո խորաթափանցության առաջ, բայց հիմա, որդիս, զարմանում եմ քո կարճամտության վրա՝ թե դու այս ինչ ես անում: Մի ինքդ նայիր, շուտով տարին կլրանա, իսկ դու կեսն էլ չես փորել: Մի՞թե չես հասկանում, որ այս լեռը ծակել հնարավոր չէ, որովհետև ավազից է. դու փորում ես, ինքը նորից լցվում, քո առաջ է կանգնում: Նույն աշխատանքն ես կատարում անընդհատ, մի տարի չէ, ուզում ես հարյուր տարի փորիր, ավելին չես առաջանա: Ֆահրադ, քաջ զորավար, սթափվիր և դուրս եկ լեռան միջից, մի՞թե չես զգում, որ այս ծորացող, հոսող ավազը ունայնությունն է՝ մարդու ժամանակը: Վզըրմիր սենեկապետի խորամանկության շնորհիվ Խոսրով թագավորը բանտարկել է քեզ ժամանակի մեջ: Իսկ ինքը բերել է Բամբիշին ու իրեն կին է դարձրել: Ահա մի տարին կլրանա, ինչ դու փորում ես, իսկ նա թագավորի կինն է: Նրանք, երբ քեզ այստեղ էին ուղարկում, գիտեին, որ ինչքան դու փորես, այդքան էլ ծորալու է. մի լեռ փորես՝ մի լեռ է կանգնելու քո առաջ, հենց սա այն ժամանակն է, որի ընթացքում Բամբիշը հաշտվելու է Խոսրով թագավորի կինը լինելու մտքի հետ, իսկ դու էլ խաղաղվելու ես, որովհետև քո կորուստը, փորելու ընթացքում այս ժամանակի, ծորացող ավազների մեջ ես թաղելու: Վերադարձիր, որդի, վերադարձիր աշխարհ, քաջ դյուցազուն, սահմանագլխին քո կայազորերը քնով են անցնում, թշնամին անվախ ելումուտ է անում մեր երկիր»:

     «Նա խաբեց ինձ»,- ասում է Ֆահրադը՝ գլուխն ափերի մեջ առած. լուռ նստում է ավազների վրա, հետո բարձրանում է տեղից, «մնաս բարով» է ասում ծերունուն, մերկանում է մինչև գոտկատեղը, սուր բահը նետում է վեր, երկարացնում է վիզը, բահը իջնում է քներակին, արյունը նետում է, ավազը ներկվում է կարմիր:

     Ծերունի համհարզը վերադառնում է մայրաքաղաք, դյուցազնի մահվան լուրն է տանում արքունիք: Թագավորը հրաման է տալիս, որ երեք օր դրոշակները խոնարհած պահեն, հացի կրպակներն ու վաճառականների խանութները փակ լինեն: Եկեղեցիները զանգեր խփեն, հերոսին վայել հուղարկավորում կազմակերպեն: Բամբիշը, որ լսում է եղելությունը, նույն օրը թույն է խմում:

     Ասում են՝ իբրև թե որսի գնալիս, Խոսրով թագավորն էլ, երբեմն մթագնումների պահեր էր ունենում. կանգնում էր լեռների ու ձորերի դիմաց, ձայն էր տալիս. «Ֆահրադ, Բամբիշ», նրանց անուններն էր աղաղակում, ճանկռոտում դեմքը:

     Մենք էլ արդար մեռնողներին ասենք՝ ողորմի: Ամեն:

 

 

 

 

[1] Ծառայի կամ աղախնու զավակ, որ ծնվում է տիրոջ տանը:

[2] Սենեկապետը հսկում էր գրագրության վրա:Նա միաժամանակ թագավորի անձնական քարտուղարն էր. պետական արխիվի պահպանությունը նրա վրա էր դրված: 

[3] Ճորա պահակ- լեռնանցք

     Ժամանակով Կարին քաղաքում մարդ ու կին էին ապրում: Նրանց հարևանը մի սև կատու ուներ: Կատու մի ասի, մի կրակ ասա: Ցանկապատի վրայով անցնում, նրանց հաց ուտելու պահին հանկարծ ցատկում էր սեղանին, աման-չամանն էր ջարդում, համով բաներն էր տանում, դիմադրելու դեպքում հարձակվում, երես ու ոտք էր ճանկռտում, օրորոցի մեջ երկու տարեկան մանկանն էր արյունոտում, հետո դարձյալ ցատկում էր ցանկապատին, պոչը տնկած քայլում էր քարերի վրայով, նրանց խոլոր նայելով՝ հեռանում էր:

     Էս հարևան մարդ ու կինը, էս կատվի պատճառով, անընդհատ տագնապի մեջ էին: Ամեն գիշեր անկողին մտնելուց աղոթքով, Աստծուց ոչ միայն իրենց համար էին հանգիստ քուն խնդրում, այլ նաև հարևանի սև կատվին խաղաղություն էին աղերսում: Մարդը կարմիր տների հրապարակում բաղնեպան էր, կինը ամառվա երեք՝ հունիս, հուլիս, օգոստոս ամիսներին մեծահարուստների համար գետակում բուրդ էր լվանում: Ամուսինը, գործի գնալիս, աշխատանքի պահին անընդհատ հարևանի սև կատվի մասին էր մտածում, նույնն էր նաև կնոջ վիճակը:

     Մի օր նրանք իրար հետ խոսելիս հասկացան, որ սև կատվի տագնապը իրենց հասցրել է մղձավանջի: Ինչ անեն-չանեն, որ ազատվեն նրանից, որոշում են կայացնում, խորամանկելով ու խաբելով որսում են կատվին, ոտքերի տակ մի կտոր տախտակ են կապում, գիշերով տանում, գցում են ծովը:

     Սև կատվի բախտը տես. տախտակի վրա դես է գնում, դեն է գնում, վերջում ալիքները քշում, տանում են արքունի ամառանոցի մոտ: Թագավորի տրամադրությունն այդ օրը թախծոտ է լինում, ինքն էլ կանգնած էր պատուհանի առաջ, ծովի կապույտն է դիտելիս լինում: Նկատում է՝ հեռվից՝ ալիքների վրա, մի բան է գալիս: Մտածում է՝ ի՞նչ կլինի, ի՞նչ չի լինի այդ սև կետը, միգուցե խորհրդավոր ուժերի կողմից իրեն ուղարկած նշան է՝ տերության չլուծվող հարցերի պատասխանը:

     Դրանիկ[1] ծառաներին է կանչում, ասում է. «Ծովի վրա ինչ-որ բան տեսնո՞ւմ եք»: Ասում են. «Չենք տեսնում, թագավորն ապրած կենա, բայց որ դու տեսնում ես, մենք էլ ենք տեսնում»: «Դե, գնացեք, բերեք»: Ծառաները վազում են ափ, արքունի սպիտակ զբոսանավերը իջեցնում են ծով, թիավարում են ընդառաջ, տեսնում են մի գարշելի սև կատու, ոտքերին տախտակ կապված, գլուխը բարձր պահած, գալիս է դեպի թագավորի ամառանոցը: Բռնում, բերում են ապարանք:

     Թագավորը տեսնում է՝ կատուն իր Մարդպետին[2], հանդերձապետին, մատռվակներին[3] ու պալատականներին բոլորովին բանի տեղ չի դնում, ոնց որ իր շուրջը երկրորդ, երրորդ բարձին նստող արքունի մեծավոր՝ գնում, բազմում է գահին մոտիկ դրված թագավորական թախտին ու բերանն է բացում-փակում և բեղերն է հանդարտ սրբում, խոլոր, վեհերոտ նայում է շուրջը հավաքվածներին: Թագավորն ասում է.

     «Այդ կատուն, որ ոտքերին տախտակ է կապել, որ չխեղդվի ու նոր է դուրս եկել ճանապարհորդության, նշանակում է՝ խելքով կատու է, այդ իսկ պատճառով հրամայում եմ՝ իմ հրովարտակը կապեք վզից, որ մարդ չհամարձակվի կպչել նրա մազին: Էս կատվի մեջ խորհուրդ կար, որ ծովի վրայով եկավ, հայտնվեց մեզ»:

     Խորհրդականներին, աստղագետներին, օձահմաներին5 հարցնում է. «Հավատո՞ւմ եք»: Ասում են. «Չենք հավատում, թագավորն ապրած կենա, բայց որ դու հավատում ես, մենք էլ ենք հավատում»:

     Գրում են հրովարտակը, ձիու հյուսածո՝ պինդ, չկտրվող մազով կախում են կատվի վզից, արքունի ծառաներն էլ առոք-փառոք ճանապարհում են՝ ծափ զարկելով ու երգեր երգելով: Քաղաքի փողոցներում ով որ հանդիպում է նրան, ճանապարհից կողքի է քաշվում, գլուխ է տալիս: Պետական ծառայության մեջ եղողները տագնապած, բարձր ձայնով գոռում են. «Թագավորի կատուն է անցնում, հրովարտակ կա վիզը, ուշադիր եղեք՝ չնեղացնեք նրան»: Շուկայի հրապարակում կարգ ու կանոն պահպանող գումարտակի հրամանատարն էլ գոռում է. «Նա կատու չէ, նա մեզ համար միանգամից և՛ հրամանատար է և՛ զորավար, ճանապարհ տվեք, չխանգարեք երթը»: Մունետիկներն էլ քաղաքի գլխավոր դատավորի անունից մարդաշատ վայրերում և հրապարակներում հրաման կանչեցին, որ. «Քանի սև կատուն հյուրընկալվում է քաղաքում, փողոցներում հանկարծ շներ չերևան, – ասացին, – սարսափելի տանջանքների կենթարկվի նա, ում շունը կհաչի սև կատվի վրա, ասացին, – ազգովևտակով կկորչի նա, ում շան հարձակման պատճառով վախից սև կատուն, մի արասցե, ծառ բարձրանա, – ասացին, – իսկ թափառական շների հարձակումների համար պատասխանատու է նա, ում հանձնարարված է քաղաքի բնակիչների կյանքը պահպանել, – ասացին, – այդ գործի համար էլ, իր գլխով քաղաքապետն է պատասխանատու»:

     Սև կատուն լսում, թե չէր լսում, պարզ չէր, միայն գլուխը բարձր պահած՝ առաջ էր գնում, մարդկանց, կարգ ու կանոն պահպանող ջոկատին, պետական ծառայողներին, գլխավոր դատավորի մունետիկներին բոլորովին բանի տեղ չէր դնում, գնում էր նրանց միջով, ոնց որ անցներ խոտերի և անմարդաբնակ տարածքների վրայով:

     Օրեր ու շաբաթներ են անցնում, հրովարտակը վիզը՝ սև կատուն ճանապարհ է գալիս. մի տեղ կառքով է անցնում, ահագին տեղ՝ ոտքով, մյուս մասը՝ ձիերով ու ջորիներով գալիս, հասնում է իր տիրոջ տունը:

     Հարևան մարդ ու կինը, որ տեսնում են նրան, ծնկները թուլանում են, իրար երեսի են նայում, բայց քանի՞ գլուխ ունեն, որ ձայն հանեն: Նստում, լացում և իրենց օր ու արևն են անիծում: Ամուսինը ասում է. «Այ կնիկ, այդ կատուն մինչև հիմա առանց հրովարտակի էր մեր տունը ավերում, հիմա, որ հրովարտակ ունի, անգամ մազին չենք կարող կպչել, մեզ աքսորել կտա. ել, մեր ունեցած-չունեցածը հավաքենք, գնանք օտար տեղ ապրենք, թե չէ մեր գլուխներն էլ նրա պատճառով կկորցնենք: Ես վստահ եմ, որ նա նույնիսկ մեզ լսում է ու կարող է սուտ լուրեր տանել թագավորին»:

     Այլևս ճար չկար, մարդ ու կին իրենց կահ-կարասին բարձում, գիշերով փախչում են օտար քաղաք: Բայց կատվից չեն պրծնում. ուր գնում են, նա գնում, գտնում էր նրանց: Էն առաջվանից ավելի կատաղած էր ճանկռոտում, թռնում էր հացի սեղանին, աման-չամանն էր ջարդում, օրորոցի մեջ պառկած տղային էր կծոտում, տան համով բաներն էր գողանում, իսկ մարդ ու կին ոչինչ չէին կարողանում անել, բացի աղոթելուց, Աստծուց ոչ միայն իրենց համար էին հանգիստ քուն խնդրում, այլ նաև սև կատվին խաղաղություն էին աղերսում, քանի որ այս անգամ նա ավելի հզոր էր, թագավորի հրովարտակն էր կախված նրա վզից, և ինչպե՞ս կարող էին մեղանչել հարևանի սև կատվի դեմ:

 

 

 

[1] Դրանիկ – պալատական, արքունի: [2] Մարդպետ – պալատական պաշտոնյա: [3] Մատռվակ – խմիչքեղենը տնօրինող, լցնող ու խմողներին մատուցող սպասավոր:

 

     Ժամանակով մի թագավոր է լինում: Երբ առաջացող տարիքի հետ մազերին    արդեն ճերմակն է նստում, հասկանում է Երկրի վրա իրեն տրված միակ կյանքի անցողիկությունը, կորցնում է սրտի զվարթությունը և առանձնության մեջ անընդհատ թախծելով է ապրում. կասկածը տանջում է նրան, թե արդյո՞ք իր ապրած կյանքը եղավ այնպես, ինչպես նախանշված էր ի սկզբանե, թե՞ ընթացքի մեջ երբևէ խախտել է վերին խորհուրդը, արդյո՞ք ճիշտ է օգտագործել իրեն տրված հարստությունը, հզորությունն ու հնարավորությունները:

     Էս թագավորը երեք տղա է ունենում, մի օր կանչում է նրանց, ամեն մեկին ոսկի է տալիս, ասում. «Կենդանության օրոք ուզում եմ տեսնել, թե այս դրամները ձեզանից ով ի՞նչ իմաստությամբ կգործածի, դրանցով ի՞նչ կստեղծի, ո՞վ ամբարներն ավելի կլցնի, ո՞վ արքունի գանձը կկրկնապատկի »:

     Տղաները վերցնում են իրենց հասանելիքը, հեծնում են ձիերը, և ամեն մեկը գնում է տարբեր ուղղությամբ: Ամենափոքրը՝ Արտաշեսը, ճանապարհներին իր ոսկիները աղքատներին և մուրացկաններին բաժանելով՝ գնում է դեպի հյուսիս:

     Մի ցրտաշունչ, հողմազարկ օր ճամփեզրին՝ ծառի տակ նստած Գաբրիել հրեշտակին է տեսնում:

     Բարևում է:

     – Աստծո բարին, բարով եկար, արքայազն:

     Տղան զարմանում է, թե, – այ հալևոր, դու ինչի՞ց իմացար, որ ես թագավորի տղա եմ:

     – Ինչպես թե՝ ի՞նչ իմացա, դու ճանապարհորդում և ուզում ես հասկանալ, թե ինչպե՞ս է, որ միևնույն բանն է պատահաում երջանիկի, դժբախտի, առողջի, տգետի և իմաստունի հետ: Ինձանից բաժանվելուց հետո դու գնալու ես այսինչ քաղաքը, մի հիվանդի տանը հյուր ես լինելու: Ես էլ գալու եմ, էն վատ մարդու, էն գարշելու՝ հոգին առնելու:

     Արքայազնը ինքն էլ չի իմանում, թե ոնց է հասնում այդ քաղաքը, ոնց է գտնում հիվանդ մարդու տունը: Մահամերձի եղբայրները թույլ չեն տալիս, որ ներս մտնի: Տղան համառում է, թե այս գիշերով ո՞ւր գնա, ինքն օտարական է՝ մոլորված ու քաղցած: Քսակով ոսկի է տալիս և, ճանապարհի հոգնությունը թոթափելու համար, գիշերելու տեղ է խնդրում:

     Մութն ընկնում է, մինչև ճրագն էլ վառում են, Գաբրիել հրեշտակը ներս է մտնում և չարչարելով էն վատ մարդուն՝ հիվանդին, հոգին առնում, գնում է: Մերձավորները լաց ու կոծ են սկսում իրենց հարազատի համար:

     Երբ լուսանում է, արքայազնը հեծնում է ձին, հեռանում է քաղաքից, որ կոչվում էր Չորս Գետ:

     Երբ արդեն մոտենում էր հոր երկրին, դաշտի ճանապարհով անցնելիս, կրկին հանդիպում է այլակերպված, ջրհորի մոտ նստած Գաբրիել հրեշտակին: Բարևում է:

     – Աստծո բարին, արքայազն:

     Արտաշեսը զարմացած հարցնում է, – պապիկ, դու որտեղի՞ց գիտես իմ թագավորի որդի լինելը:

     – Որդի, ինչպես թե չգիտեմ, ես Գաբրիել հրեշտակն եմ: Ինձ դու չտեսար, բայց ես եկա հյուսիսի Չորս Գետ կոչվող այդ հեռու քաղաքը, էն անգութ, անխիղճ հիվանդի հոգին առա, և ասում է, – ահա, բռիս մեջ է, նայիր:

     Բացում է, ափի մեջ, ոնց որ սարդ, մի տգեղ, սև բան է թրթռում: Միասին ճաշում են, զրուցում, հետո տղան գալիս, հասնում է արքունիք:

     Թագավորը ծառային է ուղարկում, թե գնա, իմացիր՝ դրամն ի՞նչ արեց, ի՞նչ աշխատեց, վաստակն ի՞նչ է:

     Արտաշեսն ասում է.- թագավորին հայտնիր, որ դրամը տարա ու ամբողջը լցրեցի հյուսիսի ճանապարհի վրա:

     Ծառան հարցնում է.- հիմա էլ ի՞նչ ես ուզում թագավորից: Արքայազնը թե՝ թող մի խուրջին էլ ոսկի տա, այս անգամ հարավ պիտի գնամ:

     Արքան լսում է ծառայի ասածները, ասում է. – նա մեր թագավորությունը պիտի վերջացնե, նա դրամ չի խնայում, նա խնայել չգիտե, մի խուրջին ոսկի տվեք, տեսնենք՝ հարավում ի՞նչ պիտի անի: Արքայազնը լուսաբացին հեծնում է կարմիր ձին, շատ է գնում, թե քիչ, ճանապարհին, մի այլ հանդերձանքով ու տեսքով, հանդիպում է Գաբրիել հրեշտակին:

     Նա զարմանում է, որ ծերունին իմանում է իր ով լինելը:

     Գաբրիել հրեշտակն ասում է.

 – Մի զարմացիր, արքայազն Արտաշես, դու պիտի գնաս ծառի Խեժ քաղաքը: Այնտեղ մի հիվանդ կա, ես պիտի գամ, էն խղճով, էն ողորմություններ անող, էն լավ մարդու հոգին առնեմ:

     Երկար ճանապարհորդելուց և խուրջինի ոսկին աղքատներին ու մուրացկաններին բաժանելուց հետո, Արտաշեսը զարմանքով տեսնում է, որ հասել է մի տուն, որտեղ հիվանդ կա: Բակում հավաքված հարազատները նրան, որպես օտարականի, սիրով, խնդրանքներով ներս են հրավիրում, տակը բարձեր են դնում, կերակրում:

     Երբ աքլորը դեռ առաջին ծուղրուղուն էր կանչել, Գաբրիել հրեշտակը մտնում, հիվանդի հոգին վերցնում, գնում է: Կինն ու հարսները ողբում, լաց ու կական են բարձրացնում, տունն ընկնում է սգի մեջ: Հիվանդի եղբայրները գալիս Արտաշեսի մոտ, ասում են.

     – Օտարական, չլինի՞ թե մտածես, որ քո ոտնամուտից էր մեր հարազատի մահը. Աստված էր նրան տվել, Աստված էլ տարավ:

     Լուսացավ: Եղբայրներով ելան, Արտաշեսի ձին դուրս քաշեցին, և նա հեռացավ ծառի Խեժ քաղաքից, գնում էր դեպի հոր երկիրը: Ճանապարհին՝ խնձորի այգիների մոտ, դարձյալ հանդիպում է այլակերպ Գաբրիել հրեշտակին: Բարևից հետո Արտաշեսը զարմանում է, որ այդ երիտասարդը գիտի իր ով լինելը:

     – Ինչպե՞ս թե չգիտեմ, ես եկա էն խղճով, էն լավ, էն ողորմություններ բաժանող մարդու հոգին առա, և դու գիտես, թե ով եմ ես: Ուզո՞ւմ ես նրա հոգին ցույց տամ:

     -Այո, տեսցրու:

     Բացում է, ափի մեջ, աստղի նման պայծառ, մի բան է թրթռում: Երեկոյան եկեղեցու զանգերն էին սկսել ղողանջել, գալիս հասնում է արքունիք: Թագավորը դրանիկ[1] ծառային է ուղարկում, թե գնա, տես՝ արքայազնը ի՞նչ է արել դրամը, վաստակ արե՞լ է, կրկնապատկե՞լ, թե՞ վատնել է:

     Արքայազնը ծառային ասում է.

     – Չէ, ես վաստակ չեմ արել, բայց իմ միտքը նվիրաբերեցի ճշմարտությանը, որ իմաստությամբ հասկանամ և քննեմ այն ամենը, ինչը որ կատարվում է հողագնդի վրա, ոտնատակ տվեցի հյուսիսի և հարավի հողերը, տեսա, որ ամեն տեղ մարդիկ միանման են մեռնում, ինչը որ պատահում է բարու, նույնը պատահում է չարի հետ: Եվ ինչ որ լինում է մարդկությանը, նույնը պատահում է անասունների հետ, և նրանց շունչը մեկ է, ամեն ինչ ունայն է, իսկ արեգակը հավիտյան կա, – ասում է, – դու թագավորին ասա, թող երկու խուրջին ոսկի տա, վաղն ուզում եմ արևմուտքի և արևելքի կողմերը գնալ: Թագավորը, գանձատան գործերով զբաղվող, Հայր Մարդապետին ասում է.

     -Նա մեր թագավորությունը պիտի վերջացնի, նա դրամ չի վաստակում, նրա երկու եղբայրները իրենց ստացածը կրկնապատկեցին, իսկ սա դեռ էլի արևելք ու արևմուտք է ուզում գնալ, երկու խուրջին ոսկի տվեք, տեսնենք ի՞նչ է անելու նա: Արքայազնը ոսկին ձիու թարքին զարկած, աղքատներին, մուրացկաններին, վանքապատկան ուրկանոցներին ու գոդենոցներին[2]  բաժանելով՝ արևմուտքն ու արևելքն էլ է անցնում:

     Ամառային մի շոգ օր էր, վերադարձի ճանապարհին՝ պտուղ չտվող թզենու տակ, վերքոտված ու բորոտ մի աղջկա է հանդիպում: Աղջիկն արյունոտ ձեռքն է մեկնում, թե՝ այ մարդ, ողորմություն տուր ինձ: Արքայազն ասում է. «Չկա, ամբողջը բաժանեցի սովյալներին, ձիս կտամ, ծախիր, դրամ արա, օգտագործիր կարիքներիդ համար»:

     Ասում է, – դու ծաղրում ես հիվանդին, ճամփորդը ձին կտա՞, որ դու տալիս ես:

     Արտաշեսը թե՝ թերահավատությամբ ես վերաբերվում իմ առաջարկին, եթե ինձ ուզես, քեզ որպես կին կտանեմ:

     Աղջիկն ասում է.

  – Գոդենոցում էի պառկած, բայց քանի գնաց, վերքերս բացվեցին, արյունահոսությունը շատացավ, բուժակներն ու բժիշկները տեսան, որ հիվանդությունս վտանգավոր է դառնում մնացածների ու քաղաքի համար, բորոտի զանգը[3] կապեցին ոտքիս, թողեցին այս շոգ անապատում՝ ճակատագրի քմայքին: Զանգակի ղողանջը լսելիս՝ քարավանատերերը, ճանապարհը կորցրածները, ուխտի գնացողներն ու անցորդները մղոններով հեռու են փախչում ինձանից, անգամ ողորմություն խնդրելու համար չեմ կարողանում մոտենալ նրանց, հիմա ինչպե՞ս կհամարձակվես դու ինձ կին տանել:

     Աղջիկն այսպես է ասում, բայց միաժամանակ մտքի մեջ մտածում է, թե. «Իսկ ինչո՞ւ չեմ գնում, կգնամ, եթե ինձ հետ ամուսնացավ, հո լավ է, եթե չուզեց էլ, գոնե այս անապատից կպրծնեմ, ուր էլ գնամ, սրանից լավ կլինի ու կլինի»:

     Արքայազնը աղջկան դնում է ձիու գավակին, գալիս, հասնում է իր երկիրը, արքունիք: Թագավորը դրանիկ ծառային ուղարկում է.

     – Մեր արքայազնը վերադարձավ, իմացիր՝ ի՞նչ է արել:

     Նա գնում, տեսնում է՝ դուռը փակ է: Ծեծում է, թե՝ արքայազն Արտաշես, դուռը բաց: Չի բացում, ասում է, որ իրեն հանգիստ թողնեն:

     Ծառան աջ է դառնում, ձախ է դառնում, դռան ու բանալու անցքերից է նայում, գալիս է արքունիք: Թագավորը հարցնում է, – ասա, տեսնեմ՝ ի՞նչ իմացար:

     – Արքա, ի՞նչ ասեմ, պատմելու բան չի:

     – Ինչպե՞ս թե:

     – Թագավորն ապրած կենա, վերքոտ, արյունոտ, բորոտ մի աղջիկ է առել, նստել, թե. «Սա է իմ սրտի սիրածը, կա էս է, չկա էս է»: Արքան զայրանում է, – ուրեմն մեր ունեցվածքը խուրջինները լցրեց, տարավ աշխարհի չորս ծագերում վատնեց, հիմա էլ բորոտին առել, եկել է, թե սա էլ թագավորի հարսն է: Ծաղրում է ոչ միայն մեզ, այլ նաև գահն ու երկիրը, – ասում է, – դուրս արեք էդ տղային, ծեծեք, էդ տղան մեզ պետք չէ: Նրա եղբայրները պալատներ շինեցին և պտղաբեր այգիներ տնկեցին: Նրանց նավերը հեռու աշխարհներից սև ու ձայնարկու փայտեր, մետաքսի հակեր բերեցին: Արքունի տան արծաթն ու ոսկին կրկնապատկեցին, նորանոր ծառաներ ու ստրուկներ գնեցին, իսկ արջառների նախիրներին և հոտերին արքունի դաշտերում այլևս տեղ չկա:

     Ծառաները գնում, Արտաշեսի դուռն են ծեծում՝ թագավորի հրամանը կատարելու, նրան երկրից աքսորելու: Արքայազնը հեռանալուց առաջ թագավորից տեսակցություն է խնդրում:

     Թագուհին էլ լացով դիմում է արքային, որ որդուն վերջին անգամ լսեն, գուցե թողություն կամ օրհնություն է խնդրելու:

     Թագուհու խոսքը չեն մերժում, նրանց բերում են արքունիք: Արտաշեսը թագավորի առաջ գլուխ է խոնարհում, ասում.

     – Արքա, չնայած վռնդում ես ինձ հայրական տնից, սակայն շնորհակալ եմ, որ հնարավորություն տվեցիր աշխարհով շրջելու: Հյուսիսի և հարավի, արևմուտքի և արևելքի հողերը ոտնատակ տվեցի, աշխարհի չորս ծագերում եղա, վերջ չկար այն բոլոր ազգերին ու ժողովուրդներին, որ տեսա:

     Հիացմունքի և զարմանքի էին արժանի այն ամեն հուշարձանները, որ կառուցվել էին ապրողներից առաջ և կառուցվում էին ապրողների օրոք, սակայն քիչ չէին լացողները, մուրացողներն ու զրկվածները: Արդարների տեսա, որ անգամ մարդկային բարոյականության առաջին աստիճանն էլ չէին խախտել, հանկարծամահ ոչնչանում էին, իսկ խաբեբաներն ու ամբարիշտներն իրենց կյանքն էին երկարացնում՝ կեղծիքներ անելով: Սակայն այդ էլ գիտեցա, որ նրանք երկուսն էլ հողից են ծնվել, ամենքն էլ հող են դառնալու: Այս ամենի խորհուրդը դարձյալ հասկանալու համար, իմ միտքը բացեցի լեռների քարանձավներում և անապատներում ապրող ճգնակյացների ու իմաստունների առաջ՝ գիտություն և հանճար սովորելու: Մտքի աչքով տեսա, որ գիտունին և տգետին միևնույն վերջն է սպասում: Իսկ ինչը որ անհատի հետ է պատահում, պատահում է նաև ամբոխի հետ: Միաժամանակ հասկացա, որ հողագնդի վրա կատարվող բոլոր իրադարձություններին, դեպքերին, երևույթներին, գույներին, հնչյուններին, խոսքերին, շնչառությանը, հևքին մեկ մարդը, ինչքան էլ իմաստուն լինի, չի կարող հասնել: Ամեն կառույց այնքան ճշգրիտ ու վայելուչ է ստեղծված, որ Աստծո արարման սկզբի և վերջի տրամաբանությունը հասկանալն անըմբռնելի է: Նաև մարդու էությունն է անմահ, քանի որ նրա մեջ դրված է հավիտենականության ձգտումը՝ հասկանալ արարման խորհուրդը: Իմ ճանապարհին գտա այս կնոջը, նրա հիվանդությունը դժոխքից առավել սարսափազդու է՝ մարմնի վրա մահաբեր անցքեր է բացել: Սակայն հասկացա, որ Աստծո մարդը նրանից է ծնվում՝ մաքուր, անաղարտ, բարի, գթասիրտ. այդ հետագայում է, որ նրա որդին շատ հնարքներ է գործածում ճշմարիտ ճանապարհից շեղվելու համար:

     Այս խոսքերի վրա, նրանց աչքերի առաջ աղջկա վերքերը սրբվում են, դառնում է մի գեղեցկուհի, որ մինչ այդ նրա նմանը չէին տեսել: Բոլորը զարմանում, մտածում են եղելության խորհրդի մասին:

     Թագավորը հրաման է տալիս՝ հարսանիք բռնեն: Յոթ դհոլ, յոթ զուռնա է բերել      տալիս, յոթ գիշեր, յոթ ցերեկ նվագում, ուրախանում են, երկիրն ընկնում է ցնծության մեջ:

 

 

[1] Դրանիկ – պալատական, արքունի: [2] Գոդենոց – բուժական հիմնարկ, որտեղ մեկուսացրած պահում և կերակրում էին բորոտներին, գոդիների ապաստարան, ուրկանոց: [3] Բորոտի զանգ – առաջներում բորոտությունը համարվում էր անբուժելի հիվանդություն և վարակիչ: Հիվանդին ամբողջ մարդկանցից հեռու պահելու համար ոտքից զանգակ էին կապում, որպեսզի առողջները նրա տեղն իմանան և չշփվեն նրա հետ:

    Ժամանակով մի թագավոր է լինում: Էս թագավորը զարմանահրաշ ծաղիկներով պարտեզ է ունենում և մի Անմահական վարդենի: Բայց թագավորն ինչ անում, չի անում, ինչ պարտիզպան էլ վարձում է, ինչ պահակախումբ էլ կանգնեցնում է և սրանք, ինչքան էլ զգոն ու զգույշ են մնում, չի լինում. հենց գալիս է վարդի բացվելու ժամանակը, հողի տակից ելնում է որդը, հասնում-ուտում, գնում է, չի թողնում, որ կոկոնը բացվի:

     Այսպես անցնում է մի տարի, երկու տարի, երեք, չորս ու հինգ տարի, մազերի սպիտակը ավելանալու հետ, թագավորի տխրությունն ավելի է սաստկանում, քանի որ մոտալուտ ծերության պատճառով ամեն մարդ ձգտում է Անմահական վարդի անհայտ գեղեցկության հետ հանդիպելու մասին:

     Օրերից մի օր քաղաքի արևելյան «Զվարթնոց» դարպասից գործիքները շալակին, ճանապարհի փոշին մորուքին, թարթիչներին՝ մի պարտիզպան է գալիս արքունիք:

     – Թագավորն ապրած կենա, – ասում է, – որ ինձ պարտիզպան վարձես, այնքան աչալուրջ կհսկեմ, որ որդը չի կարողանա վարդը ուտել:

     Թագավորը երաժշտություն է լսում, ծափ է զարկում, սենեկապետին[1] ասում է.

     – Երաժիշտները թող գնան:

     Շրջվում է եկվորին՝ թե.

     -Տղա, իմ երկրում և աշխարհի չորս ծագերում էլ հայտնի ու անհայտ պարտիզպաններ չեն մնացել, եկել են:Նրանք էլ ոչինչ չեն կարողացել անել, դու ի՞նչ պիտի անես:

     – Թագավորն ապրած կենա, – ասում է, – ես կարող եմ, չկարողացա, կպատժես:

     – Լավ, – ասում է թագավորը, – եթե կարծում ես՝ Անմահական վարդին տեսնելն այդքան դյուրին է, գնա պարտիզպանություն արա:

     Հենց գարունը գալիս է թե չէ, տղան նետ ու աղեղը վերցնում, գնում է Անմահական վարդի թփի տակ գիշերուզօր պահակություն է անում: Ինքը փորձ ունեցող պարտիզպան էր, ծառի տեսքից ու կոկոնից գուշակում է՝ ուր որ է ծաղիկը պիտի բացվի, ավելի է զգոնանում և զգուշանում: Անցնում է մեկ, երկու, երեք օր, մի շաբաթ, հենց էն է էդ գիշեր վարդը պիտի բացվեր, մի կարճ պահ նրա քունը տանում է, որդը ելնում է հողի տակից, վարդն ուտում, գնում է:

     Նա զարթնում, տեսնում է՝ ոչ վարդը կա, ոչ էլ որևէ արարած:

     Հաջորդ օրը, երբ թագավորը վերադառնում է եկեղեցուց՝ «Չարչարանաց ուրբաթ»-ի արարողությունից, տղան գալիս, պալատի մուտքի մոտ գլուխը կախ կանգնում է նրա ճանապարհին և հաղորդում տխուր լուրը.

     – Թագավորն ապրած կենա, ամբողջ մի շաբաթ գիշեր-ցերեկ պահակություն արեցի, հենց եկավ Անմահական վարդի բացվելու ժամանակը, պահը չկորցնելու լարված զգոնությունից առաջացած թմրությունը հաղթեց ինձ, և ես քնեցի, որդը եկավ կողքովս ու կերավ վարդը: Այս անգամ ներող եղիր, եկող տարի չեմ խաբվի:

     Թագավորն ասում է.

     – Դեռ էլի քանիսը կընկնեն անհայտ գեղեցկության համար, որդն ինքն էլ այդ ճանապարհին կոչնչանա, – ասում է, – գնա, պարտիզպանությունդ շարունակիր:

     Ծառեր էտելով, մոլախոտեր քաղհանելով՝ անցնում է էդ մի տարին, գալիս է էն մյուսը: Գարունը բացվում է թե չէ, դարձյալ գնում է պարտեզ, աչալուրջ հսկում Անմահական վարդին: Հենց հասնում է բացվելու ժամանակը, տեսնում է հեռվից որդը գալիս է, բահը վերցնում է, որ սատկեցնի, մեկ էլ գիշերային մի թռչուն հասնում, որդին կտցում, կորչում է մթան մեջ:

     Պարտիզպանը տանում է վարդը թագավորին: Արքան, պալատականները, իշխանները, ազատանին[2], դրանիկներն ու ծառաները հիանում են Անմահական վարդի գեղեցկությամբ: Նրա բուրմունքից մի խորհրդավոր զվարթություն է իջնում բոլորի վրա: Թագավորը ուրախության պահին ասում է.

     – Գիտե՞ս, պարտիզպան, գիշերային թռչունն էլ, որ կտցեց որդը, կոչնչանա:

     Թագավորը հրամայում է, սեղանապետն ու մատռվակները ճաշկերույթի աղանդերներ են մատուցում, շեփորահարները ցնծության փողեր են փչում:

     Օրերն ու շաբաթներն անցնում, կամաց-կամաց տարի են դառնում, արքունիքում էլ արդեն թուլանում է Անմահական վարդի բուրմունքից ծնվող խորհրդավոր զվարթությունը, դարձյալ թագավորը սկսում է տխրել:

     Օրերը տաքանում են, գարնանը՝ ճիշտ ժամանակին, պարտիզպանը գնում է Անմահական վարդին պահակություն անելու, գիշերուզօր ծառից չհեռանալու: Հենց գալիս է վարդի բացվելու ժամը, տեսնում է հողի տակից անցյալ տարվա որդի տեսակից մեկ ուրիշը եկավ ու վրա պրծավ վարդին: Այդ պահին հակառակ կողմից էլի հայտնվեց անցյալ տարվա գիշերային թռչունը, որ որդը կտցի, բայց թփերի միջից շառաչելով դեղին աչքերով մի վիշապ ելավ, երկուսին էլ միանգամից կուլ տվեց:

     Պարտիզպանն ուրախացած քաղում է ծաղիկը, տանում թագավորին:

     Արքունիքում ճոխ ճաշկերույթի սեղաններ են բացում, ցնծության փողեր են փչում, կրկին Անմահական վարդի բուրմունքից բոլորը տոգորվում են խորհրդավոր զվարթությամբ: Երբ թագավորն ու պարտիզպանը միայնակ են մնում, տղան ասում է.

     -Թագավորն ապրած կենա, էս տարի էլ, ամեն տարվա նման, մի որդ եկավ, որ վարդը ուտի, խավարից դարձյալ նույն գիշերային թռչունը հայտնվեց. հենց ուզում էր որդը կլլի, այդ պահին թփերի տակից շառաչով ցատկեց վիշապը, միանգամից երկուսին էլ կուլ տվեց:

     Թագավորն ասում է.

     -Դեռ էլի քանի՞սը, դեռ էլի քանի՜ նույնանման որդեր, թռչուններ ու վիշապներ ձվերից, թրթուրներից, արգանդներից դուրս կգան ու կընկնեն այդ անհայտ գեղեցկության համար, – ասում է, – վիշապը ինքն էլ կոչնչանա, վիշապը չի կարող եկող տարի նույն տեղում չհայտնվել:

     Եվ հաջորդ տարի, երբ արքունիքում բոլորը թախծում էին ու սպասում նոր Անմահական վարդի բացվելուն, դեպքը նույնությամբ կրկնվեց: Պարտիզպանը գնաց ծառը հսկելու, նույնանման որդը եկավ վարդն ուտելու, գիշերային թռչունը վրա հասավ՝ որդը կլլելու, շառաչող վիշապը նույն վայրկյանին երկուսին կուլ տվեց: Պարտիզպանը այս անգամ չհամբերեց, քաշեց նետ-աղեղը, վիշապն արյունաշաղախ ընկավ: Տարավ անաղարտ վարդը, հասցրեց արքունիք: Ծաղկի բուրմունքից առաջվա նման խորհրդավոր զվարթություն եկավ բոլորի վրա:

     Նրանք հիացմունքով նայում էին պատվանդանին՝ ջրամանի մեջ դրված Անմահական վարդի անհայտ գեղեցկությանը, բարի ու երազկոտ էին դառնում:

     Թագավորը խոսեց տղայի հետ, ասաց.

     -Նույն գեղեցկության համար սերունդների՝ կուրորեն կրկնվող զոհվելու բնազդը, պարտիզպան, քեզ էլ չի խնայի:

     Տղան մտածում, մտածում է, չի հասկանում ասվածի իմաստը, բայց վախենում է թագավորի զայրույթից ու չի խնդրում մեկնել:

     Ցնծության, ուրախության մեջ են անցնում օրերը, շաբաթներն ու ամիսները: Արքունիքում պատվանդանի ծաղկամանից բուրում էր վարդը, ամենքը լիքն էին խորհրդավոր զվարթությամբ ու երազկոտությամբ: Տղան էլ, զարմանահրաշ ծաղիկների պարտեզում, հողն էր փխրեցնում, նորանոր գույնզգույն ծաղիկներ էր աճեցնում և սպասում հաջորդ տարվան՝ Անմահական վարդի բացվելուն:

     Թագավորն այդ պարտեզում սպիտակամարմար մի ջրավազան ուներ, երբեմն հուլիս-օգոստոս ամիսների շոգ օրերին թագուհու հետ գալիս էր լողանալու: Մի անգամ պարտիզպանը բարձրացել էր ջրավազանի մոտի ծառը՝ վերևի հասած մրգերը քաղելու: Հանկարծ տեսնում է, որ թագուհին իր սպասուհիներով եկավ լողանալու: Նրանք մերկացան, և պարտիզպանը սարսափից ծառից էլ չիջավ, մտածեց. «Մնամ, լողանան, պրծնեն, կգնան, կիջնեմ»: Հիմա թագուհին լողացել է, դուրս է եկել, մերկ, հերարձակ կանգնել է, չի հագնվում, աչքը հեռվին՝ պտտվում է, օդի միջով մի խատուտիկ է թռչում՝ սահելով, թագուհին աչքը նրան՝ ինքն էլ ճկվում, գալարվում է: Մի պահ է լինում, գլուխը բարձրացնում, տեսնում է՝ պարտիզպանը ծառին: Տղան, շշմած նրա գեղեցկությունից, քարացել էր ծառի վրա: Թագուհին պալատականների, իշխանների, ազատանու և դրանիկ ծառաների բամբասանքներից խուսափելու համար չի աղմկում, ձևացնում է, իբրև չի նկատել, գալիս է արքունիք ու պատմում է թագավորին: Ասում է. «Պարտիզպանը նպատակադրված բարձրացել էր ծառը, որ իմ մերկությունը տեսներ»: Թագավորը սփրթնում է, ուղարկում է դահճապետին, որ բերեն նրան:

     Տղան մահառաջի վերջին խոսքն է խնդրում: Ասում է.

     -Թագավորն ապրած կենա, եթե ճիշտ էր Ձեր այն անգամ ասածը, թե միևնույն գեղեցկության համար սերունդների՝ կուրորոն կրկնվող զոհվելու բնազդը ինձ էլ կսպանի, ապա այդ անմահական գեղեցկության պատճառով՝ որդից մինչև թագավոր ոչնչանալու օրենքի անհրաժեշտությունը քեզ էլ չի խնայի:

     Թագավորը միտք է անում, մատծում է երկար, նրա խորհրդատու աստղագուշակները ականջին մտքեր են ասում, հավահմաները[3], մաղ պտտողներն ու օձերի՝ ավազի վրա թողած հետքերով գուշակություն անողները առաջարկություններ են անում, բայց թագավորը դարձյալ լռում էր ու կարծես իր ներսից էլի ինչ-որ բանի էր ականջ դնում: Մայրամուտից առաջ վերջապես խնայեց պարտիզպանին:

     Երեկո էր: Քաղաքի «Զվարթնոց» դարպասից գործիքները շալակին դուրս եկավ պարտիզպանը, գնում էր արևելք:

[1] Սենեկապետ – Սենեկապետը հսկում է գրագրության վրա: Նա միաժամանակ թագավորի անձնական քարտուղարն է: [2] Ազատանի – Ազատներ, ազնվականներ: Ազատների դասակարգը: Ազնվական: [3] Հավահմա – Թռչունների թռիչքից կամ ձայնից գուշակություններ անող մարդ: