ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ ԼԵՎՈՆ ԽԵՉՈՅԱՆԻ ՀԵՏ
– Ո՞վ է գրողը: Բանաստեղծի մասին ասում են, թե նա Աստծո քարտուղարն է: Կարո՞ղ ենք նույնը կրկնել արձակագրի պարագայում:
Ինչո՞վ է զբաղված գրողը: Ամբողջ կյանքում գրել…գրել…Եթե ընդունենք, որ յուրաքանչյուր մարդու կյանքի ողջ տևողության ընթացքում կատարած յուրաքանչյուր ֆիզիկական կամ մտավոր շարժում ճշմարտություն հայտնագործելու ճիգ ու մղում է, ապա գրողի ինչի՞ն է պետք անընդհատ նույն մտավոր ու ֆիզիկական շարժում անելը` գիր գրելը: Չէ՞ որ առանց դրա էլ պիտի հասներ կամ չհասներ կյանքի ճշմարտությանը կամ ճշմարտություններին, ասենք, օրինակ, ուտելով, խմելով, շնչելով, փորելով, ծառ տնկելով, սիրելով, երեխա ունենալով, հիվանդանալով, ատելով, մեռնելով, վերջապես… Ինչու՞ է գրում, գրում…
– Ինքս էլ չգիտեմ` ի՞նչ է գրականությունը: Երբ նրա վերաբերյալ կարճ, ավարտուն ձևակերպմամբ նման հարց են տվել, միշտ զայրույթ է առաջացրել: Իսկ ի՞նչ է մարդկային ԴՆԹ-ի միայն մեկ մոլեկուլում հարյուր միլիարդ ատոմ պարունակվելը, ի՞նչ է պատերազմը, իսկ ի՞նչ են աստղերը կամ աստղը, որ արդեն հանգել է նախաստեղծ աշխարհարարման օրերին, բայց հազարավոր տարիներ առաջ ճանապարհ ընկած նրա լույսն այսօր է մեզ հասնում, քանի՞ սերունդներ են այդ ընթացքում եկել-գնացել, քանի՞ քաղաքակրթություններ են կործանվել, քանի՞սն են ծաղկել: Խավար գիշերներին բաց օվկիանոսներում հայտնված քանի՞ նավավարներ են այդ պատրանքային աստղով կողմնորոշվելով` մարդկության լավագույն գանձերով լցված թանկագին նավերը ափ հասցրել, նրանցից քանի՞սն են իրականում չեղած աստղի խաբկանքին հավատալով ճանապարհ ընկել, բախվելով խութերին` խորտակվել:
Իսկ ի՞նչ է` սկզբից էր Բանը, և Բանը Աստծո մոտ էր… Ծագում և ավարտ չունեցող առեղծվածային նախադասությունը: Գուցե Բանը որպես Հավիտենությունը ճանաչելու իղձ է դրվել գրողի սրտի մեջ, որ ողջ կյանքի ընթացքում ընկնել-ելնելով` բոլոր շրջադարձերին, ջրհորների մոտ մոգական այդ միակ խոսքն է փնտրում, որը զորություն պիտի ունենար` ազդելու իրականության վրա, մեղմելու աշխարհից` մարդուն հեղեղող, հալումաշ անող վախերը, մահվան հետ դեմառդեմ միայնակ մնալու սարսափը, մինչև դրախտի դռները հասնելը ամայի ճանապարհներին ուղեկցող ոչ մի հրեշտակի չհանդիպելու զարհուրանքը: Այդ խոսքին հանդիպելու նպատակով է գրիչ վերցրած օրվանից նա դերվիշի նման թափառումների ելնում` մի ոտքը Ադամի արարման կավին է լինում, մյուսը` երկնքում, որտեղ Բանից ծագող սկիզբն է:
– Իսկ ի՞նչ է պատերազմը:
– Պատերազմն այն ժամանակ է սկսվում, երբ շուրջդ` երկնքին, ծառին, ջրին, թռչունին ես նայում, այդ պահին ականանետի բեկորը տանում է գլխիդ կեսը, բոլորը` երկինքը, ծառը, թռչունը, մարդը, կոծող տանեցին գիտեն, որ դու մեռել ես, բացի քեզանից բոլորը գիտեն:
Այս տարածաշրջանում գոյատևելու համար, մեզ նման փոքրաքանակ ազգը, ինքնապահպանության բնազդով երեք ձեռք պիտի ունենա: Երրորդ ձեռքը զենքն է: Դարերի փորձը ապացուցել է` ժողովուրդը, երբ զենք է պահել գոտկատեղին կամ տանը, միայն այդ դեպքում են քրիստոնյա կամ մահմեդական հարևանները նրան հանգիստ թողել: Այսօր էլ աշխարհի գոյատևման համար դարի միտումը զենքն է:
Եթե ավտոմատը համեմատենք լվացքի մեքենայի կամ համակարգչի հետ, կտեսնենք` այնքան է պարզեցվել ոչնչացնելու մեխանիզմը, որ որևէ ուսում, կրթություն պետք չէ, ընդամենը ավտոմատի մեն մի ապահովիչն է պետք իջեցնել, որը կարող է անգամ քաղաքակրթություն չտեսած վայրենին էլ կատարել: Այնինչ, համակարգիչ կիրառելը դասընթացներ է պահանջում, մարդասպանության հետ համեմատած ավելի է բարդացված, տասնյակ կոճակներ է պետք սեղմել` Վան Գոգի «Արևածաղիկները», Հոմերոսի «Իլիականը» գտնելու կամ ամենալուսավոր միտքը նրա կայքերում տարածելու համար:
– Ուրիշների նման դու ևս կարծու՞մ ես, որ այս ունայն կյանքից դժգոհ գրողը իր երազած, պատկերացրած կյանքն է իր գրչով ստեղծագործում–ստեղծում:
Եթե այո, ապա չէ՞ որ դա միայն իր երևակայած կյանքն է, ինքն է այնտեղ, ի վերջո, իրեն լավ զգում: Հապա ո՞րն է նրա ստեղծածի, գրածի հասարակական անհրաժեշտությունն ու, բարձրագոչ ասած, հնչեղությունը:
– Հիմա ուրիշ գրականության, մարդկանց ուրիշ պահանջների ժամանակներ են: Երկրագնդի, հայրենիքի, ընտանիքի համար համընդհանուր բռնած ոչնչացման վախն էլ քո ասած ունայնությունն է ծնում: Կարծում եմ` ոչ թե նրանից վախենալով վիրտուալ աշխարհ է պետք գնալ, այլ ունայնության մեջ ապրելով` նրանից չվախենալու մասին է պետք գրելով խոսել: Երկրաշարժը, պատերազմը, իմաստուն մարդը, անհամաձայնությունը, մեծահարուստը գալիս, ունայնության միջով են անցնում` առաջացնելով նրա շարժումը ու հանկարծ` դատարկ, սառն այդ ոչ մի բանը հավերժական կյանքը վերարտադրող արգանդ է դառնում:
Միշտ կարծում էի` մարդիկ աղքատությունից, իրար հաջորդող աղետներից են ավտոբուսներն ու ինքնաթիռները կահ-կարասիներով բարձած` հանուն տան, հանուն սերնդի, մերը թողած` փախչում օտար բարեկեցիկ երկրներ, հետո հասկացա` այդ ենթադրությունը միակողմանի է, որ կասկածում եմ, եթե այդպես էր, եթե միայն աղքատությունը, ապահովությունն ու աղետն էին պատճառը, այդ դեպքում, ապահով կյանք ձեռք բերելուց հետո ինչու՞ են նորից վերադառնում հարազատ բնակավայրերը: Ինչու՞ է մի սերունդը փախչելով երկրից` ազատվում երկրաշարժից, մյուս սերունդը վերադառնալով` տունը կրկին կառուցում երկրաշարժի ճանապարհին, երբ միանգամայն պարզ է, որ ավերիչ ալիքը ուղենշված` միևնույն երակով է գալիս նրանց տանելու:
Մի՞թե Գյումրիի 1926 թվականի խոշոր և 1988 թվականի ավերիչ երկրաշարժերից հետո քաղաքը դարձյալ նույն տեղում վերակառուցելը դա չի հաստատում:
Նորից ու նորից կրկնվող իրավիճակները հուշում են. կարծես մարդկությունը տիեզերքի խավար ունայնության մեջ խարխափելով` իր գոյության պատասխանն է որոնում: Ինձ թվում է` նման հուսահատ կեցության պատճառով է գրողը արարում կնոջ երկնային կերպարը, որ զորեղ է երկրաշարժից, պատերազմից, գիտությամբ իմաստնացածից, անհամաձայնությունից, ոսկեբեր մեծահարուստից, հողագնդին հակառակորդ, խարխլող բոլոր ուժերից: Կարողանում է տղամարդուն տանել` հանդիպեցնելու ունայնության իր իսկական ճակատագրի` միայնության հետ:
– Ինչպե՞ս ես գրում, հե՞շտ է, թե դժվար, օրը մի է՞ջ, տա՞սը, թե մի լավ տողի համար էլ Աստծուն շնորհակալ ես լինում: Ո՞վ է կամ ի՞նչն է գրիչդ առաջ տանում: Ինչպե՞ս է գալիս մտահղացումը. մուսա՞ն է թևերը մեղմիկ թափահարելով իջնում քո ուսին` քո աշխատասենյակում սավառնելով պտույտներ գործելուց հետո, թե ներսի, հոգու ճռինչներ ու «դանակահարություններ» ես զգում…
– Գրելու համար հեշտ ու դժվար չկա. կամ գրվում է, կամ` ոչ: Մի բառն էլ է գրվել նշանակում, տասը էջն էլ: Անգամ լինում է` օրական յոթ-ութ ժամ նստում ես գրասեղանի առաջ, ուղեղիդ մեջ, պարբերաբար, դեմդ դրված թղթի երեսից ճերմակի ալիքն է բռնկվում: Մի կյանք ուղեկցող, քաղցր, մահացու ճերմակ:
Լուսաբացը դեռ չի բացել երկինքը: Սուրճից, ծխախոտից, անքնությունից առաջացած ուժասպառության սրտխառնուքին են միախառնվում ամայությունն ու թախծոտ տխրությունը: Արդեն օրեր, շաբաթ են անցել, առանց որևէ բառի նստած ես թղթի առաջ, աչքերիդ մեջ բռնկվող ճերմակ առեղծվածային կրակը խոցում է ուղեղդ, թևի ժամացույցի կաթկթոցով աշխատելն անտանելի է դարձել, օրերով կախված ուռուցքված ոտքերիդ երակների մեջ սրտիդ զարկերը քանի գնում, հարթվում, թելանման են դառնում, իսկ դու դեռ առաջին նախադասությունն էլ չես գտել. այդպիսի չգրելն էլ գրել է: Պիտի կարողանալ լռության հետ աշխատել: Պատմվածքի, վեպի մեջ լռությունը օգտագործելն ինձ դուր է գալիս: Չէ՞ որ մարդու մարմինը, վերջիվերջո, լռության մեջ հանգչելով է ավարտվում: Գեղարվեստական հիշողությունն ինչքան որ երկնային է, այդքան էլ երկրային է: Անգամ նախորդ օրվա հարբածությունը նշանակություն ունի կամ թե սպասվելիք հոնորարդ չստանալուց հետո հանապազօր հացի համար ումից ես պարտք ուզել, աղիներդ գիշերը իրենց սովորական ռիթմով են գործել, թե ոչ, դիվահարի պաղ քրտինքը ճակատիդ` քանի՞ անգամ ես քնից վեր թռել, կամ թե երեկ տասը մարդ են սպանել, արդյո՞ք լռել ես, թե` մորմոքացել հրապարակավ:
– Դու ասում ես, դու մի տեղ գրել ես. «Միակ բանը, որ գրողը կարող է անել…ազնիվ խոսք ասելն է: Գրողի զենքը իր ազնիվ խոսքն է…Այսօր ազնիվ խոսքի կարիք կա…»: Այս կարճ մտքիդ դեմ մի քանի առարկություն ունեմ…Դեմ չե՞ս…
