(Անդրեյ Նույկինի «Ղարաբաղն իմ ցավն է» գրքի առիթով)
Այս գիրքը [1] դեռևս մեզանից մեկի համար դյութական «ղողանջող զանգերի» մասին է, որ գալիք սերունդների համար որպես նախազգուշացում է հնչելու, տարածվելու է երկրագնդի երեսին:
Այսպես. Խորհրդային Միության փլուզման մոնումենտալ գաղափարների շրջադարձի, հանրապետությունների` միմյանց ծուռ ու ֆշշոցով նայելու, իրարից խոտորնակի փախուստի, խառնակ ժամանակաշրջանի հորձանուտի մեջ, զորությունը կորցրած կրոնների օրոք վերստին մեր դեմ քաոսը, արյունն ու սուրն էին բարձրացել: Մեր դարաշրջանում Ռուսաստանը հեռու և մոտիկ հնարավոր երկրներից լավագույնն էր, ում շահերը համընկնում էին Հայոց պետականի հետ. արդարամտությունը երկուսի միջև իր որոշակի չափն էր պահպանում: Նույկինի գիրքը պատմում է, թե ինչպես իրենք, խղճով և գութով առաջնորդվելով, մարդկանց մի խմբով 1991 թվականի փետրվարին Մոսկվա-Երևան-Ստեփանակերտ թռչելուց հետո, նույն օրը ԽՍՀՄ ներքին գործերի զինված ուժերի ստորաբաժանումների և ադրբեջանական ОМОН-ի համատեղ պատժիչ գործողությունների վկան լինելով` իրենք էլ ժողովրդի պես նսեմացվելով, բռնադատվելով, դեռ Ստեփանակերտ չմտած` Արցախի օդանավակայանից վտարվեցին քամահրանքով: Ապրածից, տեսածից, լսածից սարսափած` Մոսկվայի Գրողների կենտրոնական տանը գործող «Ապրիլ»-ականների հիմքի վրա (Գ.Նույկինա, Թ. Գայդար, Վ. Օսկոցկի, Ա. Նույկին, Յ. Չեռնիչենկո) ստեղծեցին ռուս մտավորականության «Ղարաբաղ» կոմիտեն (Կրիկ)-ը, որին ոչ միայն գիտնականներ, երգահաններ, գրողներ, բժիշկներ, առաջադեմ մտածողներ էին անդամագրվել, այլև արտասահմանցի` Անգլիայի Լորդերի պալատի փոխխոսնակ Քերոլայն Քոքսը: Նրանց ինտելեկտը ցնցում էր Ռուսաստանը, միջազգային լրատվամիջոցները, հասարակական միտքը: Գրքի հմայքը, ոչ միայն ժամանակակից, այլև պատմական փաստերի հանգամանալից ուսումնասիրութ-յունների և զուգորդումների, մի դարաշրջանից մյուսը փոխանցված չլուծված խնդիրներին խիզախ և համարձակ, նոր պատասխաններ առաջադրելու մեջ է, ինչին իր կյանքի տասնհինգ տարիներից ավելին նվիրաբերեց Անդրեյ Նույկինը: Շարադրանքի հավաստի ոճը, ռիթմը, որոշակի կոմպոզիցիան, իրադարձությունների հաջորդականությանը տիրապետելը հենց առաջին պահից մասնակից է դարձնում խմբի հետ` հողից ոչ մի բան չմնացած, հողին ոտք դնելուն` ասես դատարկ սևի մեջ սուզվելուն, ամայի ճանապարհների վրա` կիսաձիու, կիսամարդու, կիսատան, ձմերուկի պես կիսված աղջկա, կիսախնձորենու այգիների ու կենդանի ագռավի, ուրվականներին հանդիպելուն:
Ահա մի հաղորդագրություն հենց այդտեղից աշխարհին, 1991թ., մայիս, Շահումյան, «Ղարաբաղ»-ի օգնության խմբի անդամ Ինեսսա Բուրկովա. «…Այսօր` առավոտյան ժամը 5-ին, խորհրդային «վոյենշչինան» և ադրբեջանական ОМОН-ը Լեռնային Ղարաբաղում ցեղասպանության են ենթարկում հայերին…»: Միաժամանակ Արցախի տարբեր շրջաններում կապույտ կայծակների նման աջ ու ձախից «գրադներն» էին պատառոտում գյուղերն ու քաղաքները: Ռուս մտավորականության կոմիտեն ելույթներով, հոդվածներով, հրապարակախոսությամբ հեղեղել էր մամուլը, հեռագրեր էր հղում Ելցինին, Բուշին, Գորբաչովին, Եվրոխորհրդին, Ռուսաստանի մարդու իրավունքների պաշտպանին, անգամ, ադրբեջանցի հայտնի գրող Անարին:
ԿՐԻԿ-ը ամբողջ զորությունն օգտագործում էր բարձրաստիճան չինովնիկների հետ բանակցելու և հրապարակախոսական ելույթների միջոցով փորձում էր դադարեցնել հայերի զանգվածային կոտորածը:
Պատերազմը, որպես մի տնից բռնկված բոց, արդեն ծավալվել, հրդեհի նման բարձրացել, թռչում էր Արցախ աշխարհով մեկ: Ժողովուրդն անհավասար պատերազմի շրջապտույտի մեջ էր, նրա կենաց-մահու տնքոցին է միախառնվում ռուս մարդու` Նույկինի արդարամտությունը, ասելով. «Այս գրքում քիչ չեն դառը խոսքերը, որ ասել եմ իմ բազմաչարչար Ռուսիայի հասցեին…»: Ընդամենն այս երկու տողերի մեջ հանդիպում ես այն ցավին, ինչ իր ներսում Արցախի համար զգացել է նա:
Այդ օրերին Ռուսաստանում քիչ չէին մարդիկ, որոնց Արցախի ազատագրական պայքարը կայսրության կործանման սկիզբն էր թվում և կային այնպիսիք, որ Քրիստոսի պատմուճանի վրա զառ գցողների նման էին. ամեն բանում նպաստում էին ադրբեջանական ОМОН-ի հաղթանակին (Պոլյանիչկո, Սաֆոնով և այլք):
Նույկինը նրանց պատմական փաստաթղթեր է ներկայացնում, որ 1813թ. Արցախը Գյուլիստանի պայմանագրով Պարսկաստանից Ռուսաստանին է հանձնվել «հավերժական ժամանակով» և իր այս կարգավիճակից ոչ մի անգամ, որևէ փաստաթղթով չի էլ հրաժարվել: Պարզապես, 1921թ. կուսակցական մարմինների կողմից ուղղակի ստիպողաբար բռնակցվել է Ադրբեջանին, ինչը չի կարող Արցախի նկատմամբ իրավական ուժ ունենալ, այն պարզ պատճառով, որ երբ հեղափոխության արդյունքում Ռուսական Կայսրությունը փլուզվեց, և 1918-20թթ. Ադրբեջանը ինքնահռչակեց իր անկախությունը, Արցախը նրան չէր բռնակցված, իրավական փաստաթղթերում որպես ինքնավար մարզ չէր էլ հիշատակվում: Հենց իրավական այս պատճառաբանությամբ է Ադրբեջանը զրկվում Արցախի նկատմամբ պահանջատիրությունից: Մյուս կողմից, եթե մեզ հետաքրքրող հարցը աշխարհագրական, տարածաշրջանային, պատմական տեսանկյունով դիտարկենք, ապա ադրբեջանական պետության առաջացումը հիշատակվում է` սկսած միայն 1918-20թթ.: Մինչ այդ, որևէ այլ «Ադրբեջան», բացի Ցարական Ռուսաստանին սահմանակից Պարսկաստանի հյուսիսային գավառից, չի էլ հիշատակվում: Իսկ Արցախը Ռուսաստանի հետ ոչ միայն պայմանագրերով և ընդհանուր թշնամու դեմ համատեղ թափած արյամբ, այլև ճակատագրով, մշակույթով և հոգեբանությամբ է կապված:
Այս գրքի խիզախումը տարեգրությունը և իրադարձությունների հաջորդականությունը արխիվային պահոցներին հանձնելը չէ, այլ ժողովրդին արժևորելը, 1991թ. փետրվարին Ստեփանակերտի օդանավակայանում ամիսներով ադրբեջանական ОМОН-ով շրջափակված մարդկանց լռության հետ առաջին անգամ հանդիպելը: Ասում է. «Ժողովրդի մեջ նորածինները, մանուկները չէին լացում, ծպտուն չկար»: Տեսել էր վարար, ափեափ կանգնած լռությունը:
«Հազարամյա հոգնություն»:
Նա գնացել էր հազարամյա լռություն պահող Հայ մարդու մոտ, դարերի հերթագայության` ծնունդների ու մահերի շրջապտույտի մեջ. պայքարի ինչ ձև… լռելով, ազատության ինչ ձգտում, ինքնահաստատման համար ինչ զոհեր, երկրագնդի երեսին դեռևս պղպջացող ինչ տաք արյուն և Արցախ երկրի ինքնահաստատման խոշոր ջանքեր` ռուսական, եվրոպական, ամերիկյան, թուրքական գաղափարախոսությունների և քաղաքականությունների արանքում: Ի վերջո, ազատությունը Արցախ աշխարհի համար իր ամբողջի, Հայաստանի հետ միանալու նպատակն էր: Մարդկային, ռազմական, տնտեսական ռեսուրսներով գերազանցող հակառակորդի դեմ Արցախն իր գոյությունը պահպանելու համար մեկ անգամ չէ, որ օգտագործել էր դարերով կուտակած խորքային և հոգևոր արժեքներից հունցված հնարավորությունները և մեկ անգամ չէ, որ փորձությունների ճանապարհին դրանք պահպանել էին իրեն:
Եվ հանկարծ անգամ լիարժեք պետությունների շարքին չդասվող Ղարաբաղը պատերազմի հաղթողն է: Միանգամից հարաբերական է դառնում մեծաքանակ ժողովրդով ու բանակով հակառակորդի անպարտելիության միֆը` փոխելով դարեր շարունակ մեզ հետապնդող, համոզմունքի աստիճանի հասցված վախի համակարգը: Հենց այդ պահից էլ սկսվում է Ադրբեջանի` այլ երկրներին դիմելով, իրեն փրկելու օգնության աղաղակը: Հենց նրանց այդ աղաղակից արդեն Արցախն էլ ուրիշ էր դարձել: Չեչենական, թուրքական, մահմեդական երկրներից օգնության եկած վարձկանները հանկարծ նկատեցին` Արցախն այլևս այն փափուկ ազդրը չէ, որ չորս կողմից հափռել ու պատառոտում էին. դարձել էր արմունկների ու ծնկների նման չոր, դիմացկուն և ուրիշ: Արցախ պետությունը ձեռք բերվեց ներկաների, սրբերի կարգը դասված բացակաների և այսօր տնքացող բերդերում գտնվող ընկերների զորության շնորհիվ: Նրանք` ընտրյալները, փոխեցին համակերպվածության ընթացքը, որպեսզի գալիք ժամանակներն ավելի քիչ դառը, անորոշ ու մահաբեր լինեն, բռնապետության պղտոր թանձրությունը չամայացնի սրտերը, չլինի այնպես, քան այն ժամանակները, որ ապրեց Արցախը 1998թ. սկսած և դեռ ապրում է: Սրանք են Անդրեյ Նույկինի «Ղարաբաղն իմ ցավն է» գրքում ինտելեկտուալ առաքինությունների իրական, խիզախ օրինակները: Նրա դեմ ոչ միայն ադրբեջանական, այլև Ռուսաստանի Դաշնության դատախազությունն էր քրեական գործ հարուցել. «Ազգային և ռասսայական հավասարության իրավունքները խախտելու» մեղադրանքով: Եվ միայն այդքանը չէր` «Իզվեստիա» թերթում տպագրած «Ղարաբաղյան օրագրեր»-ի համար ադրբեջանցիների կողմից օրնիբուն վիրավորանքների, իր և ընտանիքի անդամների հետ դաժան հաշվեհարդարի սպառնալիքներով նամակներ և հեռագրեր էր ստանում: Այդ ամենին գումարվեց նաև Ադրբեջանի Կոմկուսի կենտկոմի երկրորդ քարտուղար, Արցախի արտակարգ դրության շրջանի պարետ Վ. Պոլյանիչկոյի սպանության մեղադրանքը: Ռուսաստանում էլ գտնվեցին մարդիկ, որ մեղքը բարդեցին ԿՐԻԿ-ի անդամներ Նույկինի, Եմելյանենկոյի, Գուտիոնտովի, Չեռնիչենկոյի վրա, իբրև թե «Պրավդա» թերթում Պոլյանիչկոյի ռեժիմի դեմ գրած հոդվածներով նախապատրաստել էին վրիժառու մարդասպանին: Սակայն նա հակառակորդի և այլալեզու թերթերի մեղադրանքներին, երբեմն էլ մեր` ընկերոջ նկատմամբ դրսևորած աննրբանկատ մոռացկոտության, մեծամտության և թափթփված անուշադրությանն ի պատասխան, ասում է. «Իմ ամենաարժեքավոր պարգևը Արցախի մայրերի` «Մայրական երախտագիտություն» մեդալն է, քանի որ այն Արցախը ռմբահարող «գրադների» բեկորներից է ձուլված»: Հաստատելով, թե ժողովուրդների հուսահատության ժամանակներում ինչպես են իրադարձությունների զգալի մասը հեռանալով` կորչում անցյալի խորքում, իսկ այն, ինչ կարևոր է, որի համար նվիրյալներն ու խիզախները, դիմացկուն պետությունները համբերել ու պայքարել են, դառնում է տվյալ ազգի պատմությունը, նրա միսն ու արյունը:
Նա վերակառուցման տարիների ամենասուր խնդիրները, նրանց պատճառած ցնցումներն ու նշանակությունը նաև պատմափիլիսոփայական տեսանկյունով է դիտարկում` թե ինչպես է մարդը մի կողմից` մոլորվել պետությունների և ազգերի խճճված հարաբերությունների պատերազմական թնջուկում, մյուս կողմից` հայտնվել տարերային աղետների, ահաբեկչական հարձակումների, բանկերի փլուզման և անհամաձայնությունների ժամանակներում, որ ամբողջ մարդկության, երկիր մոլորակի գոյությունն է հարցականի տակ առնվում: Գուցեև Անդրեյ Նույկինը ռուս խոշոր մտածող-հումանիստների փաղանգի վերջին հայրենասերներից է` ով թափանցելով հեռուները, պիտի հավատա Ռուսաստանի և համամարդկային գալիքի հաղթանակին այնպիսի ժամանակներում, երբ Ռուսաստանը քանի գնում, ավելի ծանրաշարժ է դառնում, երբ քաղաքականությունները օր օրի կարծես առևտրի են վերածվում, մինչ բազմապիսի թշվառությունները, սնանկություններն ու նրանց հարուցած տագնապները ժողովրդին հուսալքում, ճնշում կամ թևաթափ են անում: Ռուսաստանի համար ամենակարևոր այս փուլում է, որ Նույկինը ձեռք է դնում ցավին` պատճառների թնջուկը բացելով, երբեմն էլ Ռուսաստանի մտածելակերպից տարբերվող նոր լուծումներով նոր խնդիրներ է առաջադրում Ռուսաստանի ամբողջ ինտելեկտուալ ուժին: Նրա վերջին տարիների գործերը մշակույթի գեղեցկության, բարոյականության և նրա դերի մասին են, արվեստաբանական և փիլիսոփայական աշխատություններ են:
Այս խոսքի շրջանակներից վեր է` խոսել նրա փիլիսոփայական ուղղվածության և ըմբռնումների մասին. ինձ համար էլ, փիլիսոփայական մտածելակերպը, որ տարբեր դպրոցների իմացության գիտելիքներ է պահանջում, իր ամբողջ խորությամբ ըմբռնելի չէ:
[1] Անդրեյ Նույկին, «Ղարաբաղն իմ ցավն է», Երևան, «Ամարաս», 2009թ.
