Ափսոս… Որովհետև այս հարցազրույցը պետք է տպագրվեր նրա կենդանության ժամանակ: Սակայն ուրախալի է, որ ուկրաինացի բազմաթիվ ընթերցողների կողմից (նրանք շատ սիրեցին 2012 թվականին ուկրաիներեն թարգմանությամբ լույս տեսած «Խնկի ծառեր» վիպակի ու պատմվածքÝ»ñÇ ժողովածուն) մենք կարողացանք մեր երախտագիտությունը հայտնել պարոն Լևոնին` իր տաղանդավոր ստեղծագործությունների համար: Ինչպես նաև ցանկացանք տալ որոշ հարցեր …. Մի քանի ամիս առաջ գրքի թարգմանիչ Անուշավան Մեսրոպյանի շնորհիվ (նա ապրում է Լվովում և հայ գրականությունը հայտնի է դարձնում Ուկրաինայում) Լևոն Խեչոյանին կարողացա ուղարկել հարցեր, որոնց նա հասցրեց պատասխանել: Հավանաբար դա գրողի վերջին հարցազրույցն է: Սակայն ոչ մի խոսք հիվանդության մասին …
-Պարոն Լևոն, երբ Ուկրաինայում տպագրվեց Ձեր «Խնկի ծառեր» գիրքը, շատ ընթերցողներ ակտիվորեն հայտնեցին իրենց տպավորությունները: Ոմանք Ձեր արձակը համարեցին «նույնքան թանձր և չպատմվող, որքան Փարաջանովի կոլաժները», ոմանք` «վերք, որը խոսում է բառերով»… Ասվեց նաև, որ «Խեչոյանի գիրն ասես գուցուլական զուսպ փորագրություն է. ոչ մի անսխալ բառ, ոչ մի ավելորդ մասնիկ»: Ասացե՛ք, ի՞նչ նշանակություն ունեն Ձեզ համար այս մտքերը: Արդյոք Ձեզ հետաքրքի՞ր է, կարևո՞ր է, թե ինչ է ասում Ձեր ստեղծագործությունների մասին ընթերցողը, առավել ևս՝ օտար: Իսկ, ընդհանրապես, Դուք մտածու՞մ եք, թե ովքեր են Ձեր ընթերցողները, և ի՞նչ ազդեցություն են թողնում Ձեր գործերը նրանց վրա: Չէ՞ որ գրողը պատասխանատվություն ունի մարդկանց առջև: Թե՞ միայն Աստծո առջև:
-Չէ, կարծում եմ` գրողի համար նշանակություն չունի` ինչ է ասում կամ ինչպես է գնահատում իր գրականությունն ընթերցողը: Հարյուրավոր ընթերցողներ են և հարյուրավոր կարծիքներ, եթե բոլոր ասվածները գրողի ներսում նստվածք տան և կարևորություն ունենան, նրանից այլևս անհատականություն չի մնա: Դրանք կարող են հետաքրքիր լինել, այն էլ շատ, մի պահի համար, ընթերցելու ժամանակ, դրանից հետո գրողը միայնակ է իրեն նախաստեղծող ուժի հետ: Նրա համար նաև այլազգի ընթերցող չկա, կարևոր չէ` Ադամը ինչ գույնի կավից է ստեղծված, այլ նրան կենդանություն տված շունչն է կարևոր, մարդը: Եթե գրականությունը բոցկլտում է վտանգների, աղետների, սովի, պատերազմների անարդարությունների դեմ, ուրեմն այն առանց ազգային պատկանելության համաշխարհային, բայց անսահման տիեզերքում թափառական, Աստծուն որոնող միայնակ մարդու գրականությունն է:
– Ձեր արձակն ասես այն կրակն է, որն այրում ու վերք է դառնում… Ինչպե՞ս եք ապրում այդ ցավի, կարոտի հետ, որոնք Դուք զգում եք դարեր շարունակ ավերված հայրենիքի պատմության, ինչպես նաև ցեղասպանությունից, հալածանքներից, բռնադատումներից տառապած, բնական աղետներից տուժած հասարակ մարդկանց հանդեպ: Արդյոք կարելի՞ է ասել, որ, ճերմակ թղթին հանձնելով Ձեր ապրումները, գոնե մի փշուրի չափ թեթևանում է Ձեր հոգին:
– Ինչ աղետներ որ Դուք թվարկում եք, ոչ թե ես ապրում եմ նրանց հետ, այլ նրանց մասին եմ խոսում գրականության լեզվով, որը ոչ մի ուրիշ լեզվի նման չէ:
2000թ., երբ ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի հովանավորությամբ Եվրոպայի 103 գրողներով ճանապարհորդում էինք ամբողջ Եվրոպայով, այն ժամանակ էլ մի հարցազրույցի ժամանակ ֆրանսիական հեռուստատեսության լրագրողը գրեթե նույն հարցը տվեց:
Գիտեք, հիմա էլ մենք քաղաքներ ունենք, որոնք շատ ավելի հին են, քան եվրոպական երկրների մայրաքաղաքները: Պարզապես 20-րդ դարի սկզբին աստվածաշնչյան անարդարության նման պատիժ իրականացվեց մեր ժողովրդի և քաղաքների նկատմամբ, որոնցում քարի` դեպի տարածություն առաջնորդող յուրահատուկ միստիկ արվեստն ու մշակույթն էր զորանում:
Երբ Աստված ընդունեց Աբելի ընծաները, Կայենն արդեն մտածել էր Աբելի սպանության մասին և անծայրածիր դաշտում իրականացրել էր իր մտահղացումը: Երբ Աստված նրան հարցրեց. «Ու՞ր է քո փոքր եղբայր Աբելը»: Կայենը պատասխանեց. «Չգիտեմ, մի՞թե ես իմ եղբոր պահակն եմ»: Ահա այդպիսի մի բան էլ մեզ հետ պատահեց. երբ Կայենը մեզ սպանել էր և թաքցրել Դեր-Զորի անապատներում, երբ Եվրոպային հարցնում էր երկինքը. «Ու՞ր է քո փոքր եղբայր հայը, նրա արյան կանչը անապատներից, ժայռերից ու գետերի տակից բողոքում է ինձ», Եվրոպան պատասխանեց, որ ինքը չգիտի, ինքը նրա պահակը չէ:
– Ասում են` գրելիս Դուք փակվում ու համարյա դուրս չեք գալիս, չեք շփվում առօրյա աշխարհի հետ՝ մինչև չեք ավարտում Ձեր գործը… Բացի այդ, Ձեր հարցազրույցներից մեկում Դուք գրելու մասին այսպես եք արտահայտվել. «Դեպի սպիտակ թուղթ գնում ես զինվորի պես. մեռնել–հառնելու պահ է …»: Դա շատ բարդ հոգեվիճակ է…
– Ոչ մի ստեղծագործություն մինչև վերջ քոնը չէ, անընդհատ փախչում է, ինքն անընդհատ հեռանում է քեզանից, անընդհատ կասկածը մեծանում է քո ուժերի նկատմամբ, անանձնական վախ է…Ստեղծագործելը նաև եկեղեցու դռանը տերտերին բարև տալու պես է. օրհնությունը ստանում ես, սակայն թերահավատություն է մնում մեջդ, որովհետև խորամանկություն էիր նկատել ժպտացող շուրթերին …
Եթե նկատել եք` սրբավայրերը միշտ էլ ընդերքից բխող կաթնաղբյուրների, բուժիչ ջրերի վրա են կառուցում, ուրեմն խորհուրդը գրողի ներսի մեջ է:
– Արդյոք Դուք տվե՞լ եք գնահատական Ձեր ստեղծագործությանը, Ձեր գեղարվեստական խոսքին: Ինչու՞ է հատկապես կարճ արձակը գերակշռում Ձեր գրքերում:
– Գրելուց առաջ երբեք չեմ մտածում` պատմվածքը կարճ, թե՞ երկար է լինելու: Իմ ստեղծագործական միտքն է այդպիսին, ինքն է ընտրում ճանապարհը, նույնիսկ կարելի է ասել` ստեղծագործական ամբողջ գործընթացը ուշաթափության նման է, մեկ էլ վերջում ես զգում, որ պատմվածքը ավարտվել է, իսկ քո ներսում վայրի մեղրի պես դառը և քաղցր մի նստվածք է մնացել …
– Պարոն Լևոն, իսկ ի՞նչ հարաբերություններ ունեք Ձեր հերոսների հետ: Թե՞ գործն ավարտելուց հետո Դուք էլ չեք հիշում նրանց և ապրում եք` մտածելով նոր հերոսների մասին: Որովհետև մեզ համար, օրինակ, շատ դժվար է մոռանալ գեղանի ուսուցչուհի Նվարդին, բանտարկյալ Մուկուչին, Աֆղանստանում ծառայած Երվանդի կույր տատին, որ տեսնում էր ավելին, քան մնացածները, Մորիկ շանը և Ձեր մյուս հերոսներին, որոնց սիրեցինք սրտանց…
-Իհարկե, գրելու ընթացքում գիտեմ` ուր է գնալու հերոսը, ում հետ է հանդիպելու, բայց մի պահից սկսած (հավանաբար հենց այդ պահն էլ ստեղծագործական մայր պահն է)` այլևս անվերահսկելի է: Կարծում եմ` այդ պահին նաև մասնակցում է գրողի քիմիական բաղադրությունը, հոգեկան կառույցը, մտավոր ընդունակությունները, այդ օրվա տրամադրությունը, նախորդ գիշերվա քունը և այլն: Սակայն այս ամենին գումարած` չգիտակցվող ստեղծագործական Մայր ակնթարթն էլ կա… Իսկ պատմվածքը ավարտելուց հետո նրանից բաժանվելու ամենադժվար պահն է սկսվում, մոտավորապես մի ամիս կամ իմ գրասեղանին է մնում, կամ ծոցագրպանս դրած` ինձ հետ ման եմ տալիս: Ինձ համար էլ շատ տարօրինակ էր, երբ վերջին վեպն ավարտեցի. մի անգամ պայուսակի մեջ դրած` տարա Երևան, մի ամբողջ օր ման տվեցի փողոցներում: Հետո երբ տուն վերադարձա, հիշեցի` երբ իմ երկու տղաները հինգ-վեց տարեկան էին դարձել, այդպես տարել էի քաղաքը ցույց տալու և ձեռքները բռնած` իմ կողքով ման տալու: Ահա դրանից հետո` մեքենագրելուց, տպագրելուց կամ գիրք դառնալուց հետո այլևս ոչ այդ պատմվածքն եմ կարդում, ոչ նրա հերոսներին եմ հիշում, նույնիսկ անուններն եմ մոռանում. շատ հաճախ լրագրողները կամ գրաքննադատներն են հիշեցնում նրանց մասին …
– Աշխարհը որևէ ժողովրդի ճանաչում է նրա մշակույթի շնորհիվ: Որքան մեծ է մշակույթը, այնքան բարձր է այդ ժողովուրդն ուրիշի աչքում: Ձեր կարծիքով ի՞նչն է այն նշանակալին, որով աշխարհը պետք է ճանաչի հայ ժողովրդին: Ո՞վ է հայը, որի կենսապատումին նվիրել եք Ձեր կյանքը:
-Կարծում եմ, եթե որևէ ազգ ապրում է այս արևի տակ, ճանապարհ է անցել, իրավունք ունի գոյատևելու և հարգվելու մյուս ժողովուրդների կողմից: Հայ ժողովուրդը երկրագնդի ամենահին ազգերից մեկն է: Ֆրանսիացի պատմաբան Լեոն Բլուան ասում է. «Իսկ գիտե՞ք` ով է հայ ժողովուրդը, այդ այն ժողովուրդն է, որն ամբողջ մարդկության մեջ ամենախորհրդավոր պատմությունն ունի …»:
Իսկ ամենախորհրդավոր պատմությունից ես կառանձնացնեի, թե հայ ժողովուրդն ինչ լումա է ավելացրել համաշխարհային հոգևոր գանձարանին. դա մանրանկարչությունն է, երաժշտությունը, գրականությունը և միստիկ վերաբերմունքով քարը. հայը քարի ծնունդ է… Նրա համար չկար մի որևէ արվեստ, որ առավել լիներ, քան խաչքարի մտահղացումը: Այն պահանջում էր ոգու թռիչք, որը չի խճճվում մտքի փիլիսոփայություններում: Պատմական հիշողության կակազումից անցան ճշգրիտ դատողության, քարի վրա` տեսողական բարդ գործողությունների վերլուծության, որոնք համապատասխանեցնում էին գրական և երաժշտական ավանդույթներին: Նրանք դեպի անսահման տարածություն առաջնորդվելու համար ապավինեցին քարին, ինչպես ամենամութ գիշերին` մարգարեն իր պայծառատեսությանը: Եվ դարեդար քարե տարածությունն առավել միստիկ ու զարմանալի արարում էր դառնում մտքի առավելագույն տիրապետման ներառման չափերով …
– Որպես շարունակություն ժողովրդավարության թեմայի … Պատմելով Եվրոպա կատարած Ձեր շրջագայության մասին` Դուք ասել եք. «Ինչպես որ շատ մարդիկ իրենց հոտով են ճանաչվում, այդպես էլ քաղաքներն են. շատ քաղաքների փողոցներով քայլեցի, նրանց հոտը շնչեցի, ինչպես սիրո ժամանակ աղջկա բուրմուքն են ծծում ծոծրակից …» և Ձեր ուկրաիներեն ստեղծագործությունների թարգմանիչ Անուշավան Մեսրոպյանն ինչ–որ առիթով պատմել է, որ Դուք եղել եք նաև Լվովում: Ձեր հիշողության մեջ ի՞նչ բուրմունքով առանձնացավ և մնաց այդ քաղաքը: Ի՞նչ տպավորություն թողեցին Ուկրաինան և ուկրաինացիները Ձեզ վրա:
– Օ՜, Լվովը, այդ գեղեցկուհին, իմ հեքիաթային, իմ սիրո քաղաքներից մեկն է: Կարծեմ առաջին այցելությունից արդեն տասը տարուց ավելի է անցել, բայց իմ մեջ նրա ծոծրակից բուրող բուրմունքը և իմ բարեկամների կարոտը չի անցել: Եվ, ընդհանրապես, մինչև Լվով այցելելս, շատ բարձր կարծիք եմ ունեցել ուկրաինական մշակույթի վերաբերյալ: Կարծում եմ` աշխարհին է հայտնի Ուկրաինայի անկախության, ազատության մարտիկ, անկրկնելի բանաստեղծ, նկարիչ Տարաս Շևչենկոն: Իսկ հայերիս տաղանդավոր արձակագիր Միխայլո Կոցյուբինսկին հայտնի է մեր հայրենակից Սերգեյ Փարաջանովի «Մոռացված նախնիների ստվերները»` գուցուլների կյանքը պատմող անզուգական ֆիլմից: Էլ չեմ ասում` արձակագիր Վասիլի Շկլյարի, նկարիչ Իվան Մարչուկի, Եկատերինա Բիլոկուրի, երաժիշտ Միրոսլավ Սկորիկի մասին, որոնք ուկրաինական աշխարհի աղն են: Երախտամոռ չլինելու համար պիտի ասեմ նաև ձեր ժողովրդի բարեսրտության մասին. մենք գիտենք նաև Լվովում և նրա շրջակայքում ժամանակին ապաստան գտած հայ գաղութի մասին:
– Դուք մեզ պատմեցիք ոչ այնքան հասարակ պատմությունը «Խնկի ծառեր» վիպակի ծեր ու անբախտ հերոսի` Օնանենց Խեչոյի, որը տոհմական հին անեծքի պատճառով իրար հետևից կորցնում է եղբայրներին: Հայրական օջախից վեր էին հառնում սիրելի եղբայրների հոգիները, ինչպես խնկի ծուխը, որն այրված ծառերի բներից վեր էր ձգվում` անգամ հետևից բույր չթողնելով … Ո՞ր տոհմին է պատկանում հայ անվանի գրող Լևոն Խեչոյանը: Ումի՞ց է ժառանգել ստեղծագործողի շնորհը և ու՞մ է պարտական իր տաղանդի համար:
– Մեր տոհմն Էրզրումից է: Էրզրումն Արևմտյան Հայաստանի Բարձր Հայքն է` իմ հոգևոր հայրենիքը, միշտ այն նմանեցրել եմ պատը փլված խնձորի այգու: Իմ պապի հայրը թաղված է Էրզրումում, իմ պապը թաղված է Վրաստանում, հայրս` Հայաստանում: Երբ ընդհանուր գերեզմանոց էլ չունես` սա է գենոցիդը, կարծես ուրվականների տոհմ լինի` կա ու չկա, դրա համար էլ այդ ամենը գենոցիդ անվամբ է կոչվում… Իսկ ստեղծագործելը կարծում եմ` մայր բնության ամենաարդար նվերն է, որը ժառանգաբար չես կարող ստանալ, ինչպես գումար վճարելով չես կարող առնել օվկիանոսը, մայրամուտը, արևը, անձրևը… միակ բանն է, որ ծնողներդ, ինչպես բանկում են կուտակած գումարը, մեքենան, տունը ժառանգաբար կտակում, չեն կարող անել, միայն դու, քեզ է տրված դաշտ դուրս եկած հնձվորի, հերկվորի, մշակի նման քրտինք, ծով քրտինք թափելով` տրված շնորհը նվաճել: Եվ ոչ մի ստեղծագործող չի կարող ասել` ինքը տաղանդավոր է, թե ոչ: Եթե կարողանար այդ հարցին պատասխանել, էլ ինչու՞ պիտի մի բառ գրելուց առաջ տատանվեր, տանջվեր, ամբողջ գիշեր մի գավաթ սուրճով և մի բաժակ կոնյակով որոներ նրա այդ ճշմարտացիությունը: Քանի չի գրել` ինչու՞ պիտի վախենար սպիտակ թղթի առաջ նստելուց, ինչպես ձկնորսը` օվկիանոսից …
– Եվ որպես վերջաբան մեր «զրույցին», չեմ կարող չհետաքրքրվել` ինչի՞ վրա եք այժմ աշխատում: Ու ի՞նչ է պատճառում Ձեզ սովորական մարդկային բավարարվածությունը:
– Արդեն 13 տարի է` աշխատում եմ «Մհերի դռան գիրքը» վեպի վրա: Հիմքը մեր «Սասունցի Դավիթ» էպոսն է, օրերս կավարտեմ: Շատ վիճելի, կասկածելի, տանջալի սպասումով պիտի սպասեմ իմ ներսի խաղաղվելուն, երբ խաղաղվեցի, այդ ժամանակ էլ կզգամ, որ գիրքը ստացվել է… Ժողովրդի 3000 – ամյա պատմությունն է, իսկ ես, ահա 13 տարում պատմեցի ու վերջ շ… արդյոք ե՞ս էի նա, ով պիտի նորովի պատմեր էպոսը, արդյոք ե՞ս էի… ահա, թե որտեղ է թաղված կասկածի աղբյուրը: Դրանից հետո, դե արի ու խոսի մարդկային բավարարվածության մասին, կլինի՞ …
